Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
283
6. Kitabda erkən orta əsrlərə aid adı çəkilən və barəsində məlumat verilən yaĢayıĢ yerləri, nekropollar və müdafiə tikililəri Azərbaycan tarixĢünaslığında ilk dəfədir ki, Girdiman abidələri kimi təqdim olunur. Onların xeyli qismi barəsində arxeoloji ədəbiyyatda ilk dəfədir ki, kifayət qədər əhatəli məlumat verilir. Bir qismi barəsində isə ümumiyyətlə, ilk dəfədir ki, məlumat verilir. Bu isə bütövlükdə Albaniyanın ilk orta əsrlərə aid arxeoloji xəritəsinin yenidən iĢlənməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 7.
kimi təqdim olunması, irandilli əhalinin (tatların) isə Girdiman ərazilərinə köçürülmə tarixi və məskunlaĢma arealı, müəyyən tarixi dövrdən sonra onların da tədricən albanlaĢması ilə bağlı əsərdə irəli sürülən mülahizələr də fikrimizcə, erkən orta əsrlərdə Albaniyanın etnik mənzərəsini daha dərindən öyrənmək baxımından əhəmiyyətli ola bilər. 8.
Girdiman vilayətinin lokalizəsi və sərhədlərinin dəqiqləĢdirilməsi məqsədilə mənbə məlumatları və arxeoloji materiallarla yanaĢı, ərazinin qədim toponimlərinin də ciddi elmi dəlil olaraq ilk dəfə geniĢ miqyasda tədqiqata cəlb olunması, kitabda irəli sürülən fikir və mülahizələrin kompleks əsaslara söykəndiyindən xəbər verir. 9.
Ġnzibati-siyasi vahid olmaq etibarı ilə Girdiman vilayətinin hərbi-iqtisadi qüdrətinin artması Albaniyada Sasani mərzbanlarının mövqeyinin zəifləməsi, Mehranilərin artan nüfuzundan çəkinərək mərzbanlığın paytaxtının Qəbələdən Bərdəyə köçürülməsi ilə nəticələnib. Mehranilərin siyasi hakimiyyəti ələ keçirməsi nəticə etibarı ilə Albaniyanın hərbi cəhətdən daha da qüdrətlənməsinə, onun beynəlxalq nüfuzunun artmasına və nəhayət, Girdiman feodallarının mülklərinin yeni ərazilər hesabına xeyli geniĢlənməsinə gətirib çıxardı. Beləliklə, qərbdə DaĢağıl çayınadək olan ərazilər, cənub-qərbdə isə ƏrəĢ vilayətinə məxsus torpaqların xeyli hissəsi Girdiman feodallarının əlinə keçib. 10.
Girdiman əraziləri əkinçiliyin, maldarlığın və ovçuluğun inkiĢafı baxımından olduqca əlveriĢli təbii-coğrafi imkanlara malik idi. Tarixi mənbələr, arxeoloji materiallar və etnoqrafik nümunələr də erkən orta əsrlərdə bu ərazilərdə müxtəlif təsərrüfat sahələrinin geniĢ inkiĢaf etdiyindən xəbər verir. Ayrı-ayrı abidələrdən məlum olan çoxsaylı taxıl nümunələri, üzüm və digər meyvələrə aid tum və çəyirdəklər, taxıl və Ģərab məhsullarının saxlanıldığı iri təsərrüfat küpləri və anbarlar, müxtəlif formalı dən daĢları və s. burada əhalinin geniĢ miqyasda əkinçilik və bağçılıqla məĢğul olduğuna dəlalət edir. Arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif heyvanlara və quĢlara aid əldə olunmuĢ çoxsaylı osteoloji qalıqlar, ev heyvanlarının bəslənildiyi yerlər, süd məhsullarının emalı və saxlanılması məqsədilə geniĢ istifadə olunan sərnic, nehrə, dopu, küpə və tabaq tipli qablar, üzərində heyvan, quĢ və balıq təsvirləri iĢlənmiĢ maddi mədəniyyət nümunələri ovçuluğun və maldarlığın əhalinin gündəlik təsərrüfat həyatında önəmli yer tutduğunu təsdiqləyən çox ciddi dəlil - sübut kimi dəyərləndirilə bilər.
284
11. Antik dövrdə olduğu kimi, erkən orta əsrlərdə də sənətkarlıq mühüm təsərrüfat sahəsi kimi Girdiman əhalisinin baĢlıca məĢğuliyyət növlərindən biri olub. Bunu Ģərtləndirən ən mühüm amil isə ərazidə sənətkarlığın müxtəlif sahələrinin inkiĢafı üçün geniĢ xammal bazasının olması idi. Zəngin və rəngarəng çeĢidli daĢ, gil, metal, yun, pambıq, ipək, boyaq ehtiyatlarının mövcudluğu burada daĢiĢləmə, metaliĢləmə, ağaciĢləmə, dulusçuluq, toxuculuq, ĢüĢəiĢləmə, sümükiĢləmə və digər sənət sahələrinin geniĢ miqyasda yayılması və inkiĢaf etməsi üçün zəmin olmuĢdur. Yazılı mənbələrlə yanaĢı, zəngin arxeoloji material və etnoqrafik məlumatlar da Girdiman ərazisində ayrı-ayrı sənət sahələrinin yayılma arealı və inkiĢaf səviyyəsi barədə kifayət qədər dolğun təsəvvür yaratmağa imkan verir. Qəbələdə, Qırlartəpədə, Qalagahda və Bəyimli qalasında (Mehrəvan) öyrənilmiĢ tikinti qalıqları, digər ilk orta əsr abidələrindən məlum olan daĢ, ağac, kərpic və kirəmit qalıqları Girdiman ustalarının inĢaat mədəniyyətinin sirlərinə kifayət qədər dərindən bələd olduğunu söyləməyə əsas verir. Çətin və mürəkkəb relyef Ģəraitində böyük ustalıqla ucaldılmıĢ çoxsaylı əzəmətli müdafiə qalaları da yerli ustaların mühəndis-texniki səviyyəsinin göstəricisi kimi izah olunmalıdır. 12.
Girdimanın ilk orta əsr abidələrindən aĢkar edilmiĢ zəngin və rəngarəng çeĢidli keramika məmulatının Albaniyanın digər ərazilərinin materialları ilə müqayisəli Ģəkildə öyrənilməsi nəticəsində aĢağıdakılar müəyyən olunub: a) Müxtəlif dövrlərə aid edilən ayrı-ayrı abidələrdən məlum olan keramika məmulatı nümunələrinin kimyəvi tərkib etibarı ilə eyni və ya oxĢar olması onu deməyə əsas verir ki, yerli ustalar əsrlər, minilliklər boyu onlara yaxın olan ərazilərdəki eyni gil yataqlarından istifadə ediblər. Bu isə müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif keramika istehsalı mərkəzlərində istehsal olunan müxtəlif çeĢidli məmulatın gilinin tərkibinə yerli ustalar tərəfindən guya müxtəlif növ qatıĢıqlar əlavə edildiyinə dair mülahizələrin əsaslı olmadığına dəlalət edir. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, ayrı-ayrı abidələrdən məlum olan, həm də xronoloji cəhətdən müxtəlif dövrlərə aid edilən keramika nümunələrinin saxsısının rənginin müxtəlif olması həmin məmulatın gilinin kimyəvi tərkibi ilə deyil, sadəcə olaraq məmulatın biĢmə dərəcəsi ilə əlaqədar olduğu daha inandırıcıdır. Eyni abidədən tapılan və eyni dövrə aid edilən, hətta eyni usta tərəfindən istehsal edilərək, eyni kürədə biĢirilən məmulat içərisində də müxtəlif rəngli keramika nümunələrinə təsadüf olunması bunu bir daha təsdiq edir. Müqayisə və təhlillər göstərir ki, Azərbaycan ərazisindən məlum olan ən qədim keramika nümunələri saxsısının boz və ya bozumtul-çəhrayı rəngdə, Tunc dövrü materialları qara rəngdə, Dəmir dövrü materialları qırmızımtıl-çəhrayı, antik və orta əsr materialları isə daha çox məhz qırmızı rəngdə olması ilə diqqəti cəlb edir. b) Mütəxəssislər insanların dulus çarxından ilk dəfə e.ə. IV minilliyin II yarısında Mesopotamiya və ya Ġran ərazisində istifadə olunduğunu ehtimal edirlər. Lakin Azərbaycan ərazilərinin qədim insanlar tərəfindən daha erkən məskunlaĢdığını nəzərə alaraq düĢünmək olar ki, dulus dəzgahı da ilk dəfə məhz Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|