Azərbaycan Resbuplikası Elm və Təhsil Nazirliyi Sumqayıt Dövlət Üniversiteti Fizika və Elektroenergetika Fakültəsi

---

Sumqayıt 2023
Azərbaycan Resbuplikası Elm və Təhsil Nazirliyi 
Sumqayıt Dövlət Üniversiteti 
Fizika və Elektroenergetika Fakültəsi 
Fizika və onun Metodikası Kafedrası


Pedakogika fənindən
Sərbəst İşlər 
 
İxtisas fizika müəlimliyi 
Qrup 553 
Kurs 2 
T
ələbə Ciyərxanov Arif
F
ənn müəlimi Paşayev səidə
Kafedra 
müdürü

---

Mündəricat 
Giriş _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _(1) 
Dövlət təhsil standartları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (4) 
Təhsil müvafiqyətinə nəzarət və qiymətləndirmə _ _ _ _ _ _ _ _ _ (11) 
Təlim prosesinin mahiyəti _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (16) 
Təlimin vasitələri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _(21) 
Tomas Mor_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (26) 
Nəticə _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (33) 
İstifadə olunmuş ədəbiyat _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (34) 

---

Z
əmanəmizə xas olan dinamizm məktəbdə təlim vəTəhsil-tərbiyə işini təkmilləşdirməyə 
v
ə modernləşdirməyə dair tələbləri getdikcə artır. Pedaqogika elmi bu tələbləri ödəmək
prdaqoji prosesin effektliyiniyüksəltmək üçün yeni texnologiyalar hazıırlayır və məktəbə 
t
əklif edir Təhsilin nəzəri-metodoloji əsaslarını tədqiq edən pedaqogika bir elm kimi
t
ədqiqat obyekti olan insanın (oxu: şagirdin) təlim-tərbiyəsinin cəmiyyətin inkişaf
s
əviyyəsinə uyğun həyata keçirilməsi üçün daim axtarışlar aparır. Dövrümüz təhsil
islahatları ilə əlamətdardır. Yeni pedaqoji təfəkkürün yaranması bir tərəfdən təhsilin
inkişafı, digər tərəfdən yeni müəllim kadrlarının hazırlanması baxımından mühüm
əhəmiyyət kəsb edən pedaqogikanın öz məzmununu daha da təkmilləşdirməsini tələb
edir. Pedaqoq aliml
ər problemi prizmanın bu bucağı axarında mənalandırır və
pedaqogika f
ənni üzrə yeni-yeni dərslik və dərs vəsaitləri hazırlayaraq, cəmiyyətin
inkişafında nəhayətsiz rol oynayan təhsilin nəzəri-metodoloji əsaslarını ən son pedaqoji
t
ədqiqatların nəticələri ilə daha da zənginləşdirirlər. Bu baxımdan, bu günlərdə
oxuculara t
əqdim edilən, professor Məcid İsmixanovun və professor Həsən Bayramovun
birg
ə hazırladıqları “Pedaqogika” dərs vəsaiti yeni məzmunu ilə fərqlənir. 
Pedaqogika yeni pedaqoji t
əfəkkür müstəvisində
Müasir dövrdə pedaqogika yeni pedaqoji təfəkkür müstəvisində inkişaf edir. Müəlliflər
d
ərs vəsaitində pedaqoji reallıqlara bu istiqamətdən yanaşaraq insanın şəxsiyyət kimi
formalaşmasının qanunauyğunluqlarının və səmərəli yollarının aşkara çıxarılmasını
pedaqogikanın mövzusu kimi dəyərləndirirlər. Pedaqoji problemlərin həllində
pedaqogikanın mövzusunun necə qoyulması mühüm metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.
Vaxtil
ə pedaqogika öz məzmununu insanı yeni biliklərlə silahlandırmaq üzərində 
qururdu.
Bel
ə bir dövrdə təlim prosesində insanın (oxu: şagirdin) taleyi subyekt-obyekt
münasibətləri çərçivəsində həll olunurdu. Müasir təhsil konsepsiyalarında şəxsiyyətin
inkişafı prioritetdir. Bu baxımdan, dərs vəsaitinin müəlliflərinin pedaqogikanın 
mövzusunu
şəxsiyyətin formalaşması kontekstində dəyərləndirməsi bir tərəfdən yeni pedaqoji
t
əfəkkürün tələbləri, digər tərəfdən şəxsiyyətin inkişaf yollarının müasir təhsil
1 

---

konsepsiyaları müstəvisində axtarılması baxımından xüsusi önəm daşıyır və dərs
v
əsaitində pedaqoji reallıqlar bu müstəvidə təhlil olunur. Məsələn, müəlliflərin
pedaqogikanın kateqoriyalarının müəyyən edilməsində bu məramı açıq-aydın görünür.
Onlar “pedaqoji proses”, “tərbiyə”, “özünütərbiyə”, “yenidəntərbiyə”, “təhsil” və “təlim” ilə
yanaşı pedaqogikanın kateqoriyalar blokuna “şəxsiyyətin inkişafı” anlayışını daxil
etmişlər. Müəlliflərin bu təqdimatında pedaqogikanın anlayışlar bloku əzəmətli görünür. 
Pedaqogikanın nəzəri-metodoloji məsələlərinə həsr olunmuş I hissədə müəlliflər
pedaqogikanın sahələri, pedaqogikanın digər elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında zəruri
m
əlumatlar verməklə yanaşı, pedaqoji tədqiqatlar və onun metodlarını da müasir 
t
ədqiqat
metodologiyasının tələbləri baxımından izah etmişlər. Pedaqoji tədqiqatlar və onun
metodları bölməsində tədqiqatın metodologiyası məsələsinin mahiyyətini “tədqiqat
zamanı rəhbər tutulan metodoloji prinsiplərin məcmusu” kimi dəyərləndirən müəlliflər
didaktik yanaşma, fəaliyyət, sistemlilik və şəxsiyyət prinsiplərini irəli sürmüşlər. Məsələni
bel
ə qoymaqla, müəlliflər, tədqiqat metodlarını şəxsiyyəti sistemli şəkildə, təlim-tərbiyə
prosesind
ə, fəaliyyətdə öyrənmənin zəruriliyini açıqlayırlar. Bu yanaşma müasir təhsil
konsepsiyaları baxımından mühüm metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Şəxsiyyətin inkişaf
etdirilm
əsi üçün onun öyrənilməsi mühümdür. Tədqiqat metodlarını bu istiqamətdən
d
əyərləndirən müəlliflər, daha sonra tədqiqat metodikasının mərhələlərini açıqlayır və
t
ədqiqat metodlarının “empirik”, “nəzəri”, “empirik-nəzəri” və “riyazi, statistik, sosioloji”
olmaqla dörd qrupunu ayırd etmişlər. Müəlliflərin təqdimatında təklif edilən tədqiqat
metodları şəxsiyyətin öyrənilməsi baxımından adekvatdır. 
B
əzən elə düşünürlər ki, tədqiqat metodları ancaq tədqiqatçılar üçün zəruridir. Belə
düşünənlər unudurlar ki, hər bir müəllim tədqiqatçı olmalı, öz şagirdini öyrənmək və
inkişaf etdirmək üçün bu metodlardan istifadə etməlidir. Şagirdin şəxsiyyət kimi inkişafı
baxımında bu, olduqca mühümdür.
müəllifləri bölmədə pedaqogika elminin və pedaqoji fikrin inkişaf tarixinə qisa ekskurs 
etmiş, qədim dövrdən başlayaraq müasir dövrə qədər həm dünyada, həm də
Az
ərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafının zəruri postulatlarını lakonik və məzmunlu 
şəkildə açıqlamış, fəlsəfi-pedaqoji cərəyanlar haqqında zəruri məlumatlar vermişlər. 
2

---

Dövlət təhsil standartları 
Ölkəmizdə aparılan təhsil islahatları, ilk növbədə, onun məzmununun
yenil
əşdirilməsini, müasir zamanın tələblərinə uyğun olaraq dəyişdirilməsini tələb edir.
Bu günün təhsil məzmunu standart və kurikulumlardan ibarətdir. Onlar özlərində
c
əmiyyətin, demək olar ki, bütün ehtiyac və tələbatlarını ümumiləşdirir. Bu mənada,
xüsusilə təhsil innovasiyalarından biri kimi məhz standartlardan danışmaq, onların bəzi
qısa tarixi-pedaqoji xüsusiyyətlərindən bəhs etmək bu pedaqoji anlayışların həm daha
yaxşı öyrənilməsi, həm də inkişaf etdirilməsi baxımından əhəmiyyətli hesab edilir.
Araşdırmalardan gəldiyimiz qənaət bundan ibarətdir ki, nəinki ümumi təhsil,
ümumiyyətlə, Azərbaycan təhsili üçün standart, onun pedaqoji müstəvidə şərhi, demək
olar ki, yenidir. Xüsusilə ötən əsrin 90-cı illərindən pedaqoji aləmdə səslənməkdə olan
bu söz ingilis mənşəli olub norma, nümunə, ölçü mənasında işlədilir. Azərbaycan dilinin
izahlı lüğətində qeyd olunur ki, “standart ingilis sözüdür. Öz ölçüsunə, formasına,
keyfiyy
ətinə görə tələbata cavab verən hər hansı bir şeyin nümunəsi. Bir şeyin
t
əşkilində, qurulmasında, hazırlanmasında, həyata keçirilməsində tətbiq edilən forma,
eyni tip, eyni nümunə”dir. Ümumiyyətlə, mənbələrdə standart haqqında daha ümumi
m
əlumat verilməklə, onun quruculuq işində, xüsusən də istehsalatda, texnikada zəruri
olması göstərilir. Dünyada belə standartların üç növə bölündüyü: dövlət standartları,
sah
ə standartları və respublika standartlarının olduğu qeyd edilir. Eyni zamanda təhsil
standartları barədə danışılır. Artıq ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq təhsilin
m
əzmununun standartlaşdırılması, başqa sözlə, təhsil standartlarının yaradılmasına
t
əşəbbüs göstərilir. Dünyanın ABŞ, Böyük Britaniya, Avstraliya, Kanada, eləcə də
Avropanın inkişaf etmiş ölkələrində təhsil standartlarının hazırlanması sahəsində xeyli
t
əcrübə əldə edilmişdir. Əslində dünya təhsilində baş verən bu dəyişiklik köklü, həm də
ciddi konseptual xarakter daşıyır. Bu, onun daha mümkün olan uğurlarının konkret
izl
ənməsi və dəyərləndirilməsi tələbindən irəli gəlir. Bunun üçün isə təhsilin nəticələrdən
ibar
ət məzmununun yaradılmasının vacibliyi müddəası irəli sürülür ki, hazırda dünyanın
inkişaf etmiş ölkələrində aparılan təhsil islahatlarında bu vacib tələbin yerinə
yetirilm
əsinə xüsusi diqqət yetirilir. Azərbaycanda təhsil standartı anlayışına ötən əsrin
3 

---

90-
cı illərindən başlayaraq müraciət olunsa da, fundamental pedaqoji araşdırmalarda,
xüsusilə pedaqogika dərsliklərində ona, demək olar ki, münasibət bildirilmədi. Sonralar
t
əhsil standartları barədə pedaqoji mülahizələr söylənildi, onların mahiyyəti açıqlandı.
Pedaqoqlardan Ə.X.Paşayev və F.A.Rüstəmov bu məsələ barəsində qeyd edirdilər ki,
“Təhsil standartı dedikdə, ictimai idealı əks etdirən, bu ideala nail olmaq üçün
şəxsiyyətin və təhsil sisteminin real imkanlarını nəzərə alan və dövlət təhsil normaları
kimi q
əbul edilən əsas parametrlər sistemi kimi başa düşülür”. Göründüyü kimi, bu
yanaşmada standartlar dövlətin təhsil normaları, əsas parametrlər sistemi kimi izah
edilir. Əslində, doğrudan da, təhsil standartlarının yaradılmasında dövlətin bu sahədə
siyas
ətinin olması və ona ardıcıl olaraq xüsusi normalar çərçivəsində yanaşılması və
istiqam
ət verilməsi təhsilin idarə olunması baxımından məqsədəuyğun hal kimi
d
əyərləndirilir. Görünür, elə bu səbəbdəndir ki, ölkənin 1992-ci ildə təsdiq edilmiş Təhsil
Qanununun 7-ci madd
əsində həmin məsələ barəsində xüsusi qeyd verilmişdir:
“Azərbaycan Respublikasında dünya standartlarına müvafiq olan dövlət standartları
t
ətbiq edilir”. 2005-ci ildə artıq müstəqil Azərbaycanın müxtəlif sahələrdə, o cümlədən
t
əhsildə özünə məxsus olan siyasəti müəyyənləşir ki, burada dövlətin ümumi təhsil
standartlarını müəyyənləşdirdiyi xüsusi olaraq vurğulanır. “Dövlət minimum təhsil
standartlarını müəyyən edir”. İnkişaf etmiş ölkələrdən biri kimi Azərbaycanın dünyanın
proqressiv ölkələrinin
c
ərgəsində olması onun strateji fəaliyyətinin baş xəttini təşkil edir. Dünyanın standartları
s
əviyyəsinə çatmaq, bunun üçün təhsilin bütün imkanlarından istifadə etmək başlıca
t
ələb kimi meydana çıxır. Ə.Ə.Əlizadə və H.Ə.Əlizadə özünün psixopedaqoji
araşdırmalarında müasir təhsil konsepsiyasının özünəməxsus cəhətlərindən danışaraq
qeyd edirl
ər ki, “Müasir təhsil konsepsiyası şəxsiyyətin formalaşdırılmasını təhsil
sisteminin başlıca vəzifəsi hesab edir”. Doğrudan da, bu gün cəmiyyətin qabağa
getm
əsi, inkişaf etməsi şəxsiyyətin formalaşmasından daha çox asılıdır. Psixoloqların
g
əldiyi qənaət də məhz bundan ibarətdir ki, “yeni təfəkkürün konseptual modeli məhz
insan amilin
ə əsaslanır. Müasir təhsil konsepsiyası şəxsiyyətin formalaşmasını təhsil
sisteminin başlıca vəzifəsi kimi dəyərləndirir”. Şəxsiyyət amili cəmiyyətin sosial-iqtisadi,
m
ənəvi problemlərinin həll olunmasında vacib məqam hesab edilir ki, burada təhsilin
üzərinə çox ciddi vəzifələr düşür. Bu mövqe bilavasitə təhsil müəssisələrinin, xüsusən
4 

---

m
əktəblərin fonunda meydana çıxır. Məktəb özünün humanist yanaşmalarında şagirdin
əvəzsiz mövqeyini yüksək qiymətləndirməklə onu cəmiyyətin missiyalarını daşıyan 
etibarlı bir insana çevirmək uğrunda fəaliyyətini tənzimləyir. Ümumi təhsildə fəaliyyətlər
şəxsiyyətə inkişaf müstəvisində müasir cəmiyyətin tələbləri baxımından yanaşmaqla
davam etdirilir. Bu texnologiya, ilk növbədə, cəmiyyətin ehtiyac və tələbatlarının nəzərə
alınması kimi müsbət qarşılanmaqla yanaşı, həm də şagird şəxsiyyətinin maraqlı olan
t
ərəflərdən biri kimi rəğbətini qazanır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, qlobal
dünyanın təhsil məkanında icbari olaraq nə isə qəbul etdirmək uğurlu texnologiya kimi
q
əbul olunmur. Bu yanaşma tərzi qeyri-demokratik xarakteri ilə müasir düşüncəmizdən
uzaq olan bir f
əaliyyət kimi inkar edilir. Uşaqlarda rəğbət hissinin yaranması onların
maraq hissinin 
əsasında dayanmaqla onu stimullaşdırır. Öyrənmənin daha səmərəli
qurulması üçün təbii vasitəyə çevrilir. Müasir məktəbin inkişafetdirici konsepsiyasının
nüvəsində şəxsiyyətin modeli dayanır ki, hər addımda onu irəlilətmək, bir pillə qabağa
aparmaq sad
əcə sosial-pedaqoji mahiyyət daşımır. O, həm də özünəməxsus
psixopedaqoji anlamda başa düşülür. Bu günün insanı elə bir mühitdə yaşayır ki, onu
daim sad
əcə elmi biliklər deyil, həyat, yaşayış üçün vacib olan informasiyalar izləyir. O,
bu informasiyalar axınında özünü daha çox idraki bacarıqları, kommunikativ
qabiliyy
ətləri ilə tənzimləyir. Bundan əlavə, yaradıcı keyfiyyətləri ilə seçilməyə başlayır.
Bu gün belə insanlar kreativ keyfiyyətlərə malik olan insanlar kimi dəyərləndirilir.
Görəsən, kreativ insan, şəxs kimdir? Kreativlik müasir dünyamızda şəxsiyyətin ən vacib
keyfiyy
əti hesab olunur. Kreativlikdə yüksək düşüncənin nəticəsi olaraq yaradıcılıq
özünü parlaqlığı ilə göstərir. “Kreativ şəxsiyyətin təxəyyülü özünün parlaqlığı, qeyri- 
adiliyi, gözlənilməz çalarları obrazlılığı ilə seçilir”. Göründüyü kimi, kreativlikdə heç
kimd
ə olmayan bir qeyri-adiliyin, eləcə də emosional çalarları ilə daha çox diqqəti cəlb
ed
ən bir obrazlılığın olması əlamətdar keyfiyyətlər hesab olunur. Bunlar həm də həyatda
qazanılması mümkün olan, məktəbin inkişafetdirici, humanist missiyasında həmin
d
əyərlərin formalaşdırılmasını zəruri vəzifəyə çevirir. Məlum olduğu kimi, zamanın
informasiyalar bolluğunda sadəcə seyrçilik missiyasını daşımaq yolverilməzdir. Burada
informasiyalara yaradıcı yanaşmaq, zərurini zəruri olmayandan seçə bilmək, eləcə də
proqnostik v
ə diaqnostik fəaliy-yətləri istiqamətləndirənləri fərqləndirmək vacib
keyfiyy
ətlər hesab olunur. Bütün bu əməliyyatların mərkəzində isə idrak prosesləri
5 

---

dayanır. Psixopedaqogikada
q
əbul olunmuş belə bir müddəa vardır ki, “Şagirdlər yeni informasiyanı idrak prosesləri
vasit
əsilə mənimsəyirlər”. Bu zaman onlar özünəməxsus təfəkkür fəaliyyəti göstərməklə
informasiyaların ən zəruri olanlarını mənimsəyir və fəaliyyətlərinin əsasına gətirirlər.
F
əal həyat mövqeyinin formalaşmasına dəstək olan, onu qoruyub saxlayan və kreativ
bacarıqları ilə dəyərləndirən belə insanların inkişafının tənzimlənməsi mürəkkəb olduğu
q
ədər vacibdir. Bu zərurətin yerinə yetirilməsi işində dəqiq müşahidələrin aparılması,
inkişafın mərhələlər üzrə düzgün getməsinin diqqət mərkəzində saxlanılması əsas
texnoloji t
ələblərdəndir. Bütün bunların obyektiv olaraq baş verməsində isə konkret
s
əviyyələri ifadə edən standartların olması çox vacibdir. Artıq son onilliklərdə təhsil
standartları təhsil sisteminin zəruri parametri kimi tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Bu da
ondan ir
əli gəlmişdir ki, “təhsil standartları sosial-pedaqoji fenomen kimi meydana
çıxmışdır”. Təhsildə, xüsusən də ümumi təhsildə şagird səviyyəsinin müəyyən olunması
üçün indiyədək ondan etibarlı vasitə yaranmamışdır. Məşhur rus pedaqoqu
E.D.Dneprovun qeyd etdiyi kimi, “yeni pedaqoji sistem”, “yeni tip pedaqoji insan”
haqqında qlobal suallar meydana çıxarır. Bu sualların əsasında onun bir şəxsiyyət kimi
formalaşmasını təmin edən idraki, hissi emosional və psixomotor bacarıqlar dayanır ki,
bunun da özünəməxsus psixopedaqoji cəhətləri vardır. Əlbəttə, bütün bu fikirlərin
əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, zaman keçdikcə həyat dəyişir. Yeni ehtiyac və
t
ələbatlar meydana gəlir. Onlar öz növbəsində reallaşdıqca əhəmiyyətini itirmiş ənənəvi
yanaşmalar sıradan çıxır. Ən yaxşı halda konservləşərək tarixin qucağına sığınır. Başqa
sözlə, tarixi-pedaqoji əhəmiyyət daşımaqla sadəcə yaddaşlarda qalır. Tədqiqatçı
İ.A.Kolesnikova bu prosesi təhlil edərək belə nəticəyə gəlir ki, “artıq yeni təhsil
sivilizasiyasının yaranması müşahidə olunur. Kreativ-pedaqoji sivilizasiyanın meydana
g
əlməsi mövcud olan təbii və reproduktiv sivilizasiyaların mövcudluğuna son qoyur”.
Bel
əliklə, düşüncə ilə müşayiət olunan insanların yaradıcılıq qabiliyyəti fonunda nəzərə
çarpan bir epoxanın başlanması aydın görünür. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrindən biri
kimi Az
ərbaycan da özünün proqressiv fəaliyyətindən tarixi faktları qeyd etməklə
müxtəlif dövrlərin salnaməsini yaradır. Burada əhəmiyyətlilik, diqqət və qayğı ön planda
dayanır. Hər şeydən öncə, müəllimliklə bağlı bütün fəaliyyətlərə aid konkret
standartların yaradılması istiqamətində iş aparılır. Təhsilin məzmununun ölçülə bilən
6 

---

n
əticələr formasında ifadə edilməsi, başqa sözlə, nəticəyönümlü bir məzmunun
yaradılması pedaqoji fikir tariximizin ən önəmli səhifələrindən hesab olunur. Doğrudur, o
fikirl
ər müasir araşdırmaların fonunda tarixilik baxımından fundamental əhəmiyyət
daşıyır. Lakin inkişafyönümlülüyün nəzərə alınması istər təhsildə, istərsə də
pedaqogikada yeni standartların qəbul edilməsini tələb edir ki, bu fikirdə iki prioritet
müddəanın vacibliyi aydın görünür. Onlardan birincisi, təhsilin standartlaşmasıdır ki,
inkişaf prosesinin izlənilməsində bu prosesin önəmli rolu vardır. Standartların
yaradılması inkişafın tənzimlənməsi üçün əvəzsiz praktik əhəmiyyət daşıyır. İkinci isə
pedaqogika elmind
ə standartlar haqqında elmi fikrin formalaşması ilə əlaqədardır ki, bu
da daha çox məsələnin nəzəri-fundamental tərəfi ilə bağlıdır. Xüsusilə didaktikada
innovasiyaların nəzərə alınması mühüm pedaqoji anlayışların, o cümlədən təhsilin
m
əzmununda mahiyyət etibarı ilə yeni yanaşmaların yer alması bu baxımdan fikrimizi
əsaslandırmaq üçün nümunə ola bilər. Təhsil standartlarının yaradılması Azərbaycanda
müstəqillik illərinin mühüm prioritet təhsil hadisələrindən biri kimi qeyd olunur. Başqa
sözlə, Azərbaycan dövlətinin təhsil siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri kimi
d
əyərləndirilir.
Ona görə də 1999-cu ildə ölkədə həyata keçirilən təhsil islahatının ilk ilində “Azərbaycan
Respublikasında ümumi orta təhsilin dövlət standartları” qəbul olunur. İlk dəfə olaraq bu
s
ənəddə ümumi orta təhsilin mahiyyəti, strukturu və demokratik prinsiplərə uyğun olaraq
qurulmuş bazis tədris planı verilir. İki komponentdən ibarət olan bazis tədris planında
t
əhsil sahələri və siniflər üzrə həftəlik dərs saatlarının miqdarı öz əksini tapır. Bu, tədris
planının ən xarakterik cəhəti kimi, orada dövlət və məktəb komponentlərinin verilməsi ilə
izah olunur. Ümumi orta təhsilin strukturunda təhsil sahələrinə aid ən ümumi nəticələr
v
ə fənlər təqdim olunur. Bazis tədris planında məktəb komponenti kimi seçmə fənlərin
verilm
əsi ilk hadisə idi ki, bu, ümumi təhsil müəssisələrimizdən məzmuna müstəqil
yanaşmaq, onlardan yaradıcı istifadə etmək kimi bacarıqların olmasını tələb edirdi. Bu
dövlət sənədi özündən əvvəlki sənədlərdən nə qədər mütərəqqi olsa da, onda ölçülə
bil
ən konkret nəticələrin olmaması ona nəticəyönümlü sənəd kimi yanaşılmasını
çətinləşdirir. Bu sənəd Azərbaycanda ilk ümumi təhsilin standartı kimi bütövlükdə
ümumi təhsilin məzmun və strukturunu əhatə etməklə yanaşı, həm də pedaqoji fikrimizə
yeni yanaşma tərzi gətirir, dövlət standartının fərqli mahiyyətini açıqlayır. Orada qeyd
7 

---

olunur ki, “Ümumi orta təhsilin dövlət standartları ümumi orta təhsilin məzmununun
mütləq tədris yükünün maksimum həcmini, şagirdlərin və məzunların (buraxılış sinif
şagirdlərinin) hazırlıq səviyyəsinə verilən tələbləri müəyyən etməklə ibtidai, əsas və orta
ümumi təhsilə şamil edilir”. Göründüyü kimi, dövlət təhsil standartlarında bir neçə
mühüm cəhət qabarıq şəkildə vurğulanır: mütləq tədris yükünün maksimum həcmi,
şagirdlərin və məzunların hazırlıq səviyyəsinə verilən tələblər. Bu iki cəhət ilk dövlət
standartı üçün mühüm atributlar olmaqla daha qabarıq diqqəti cəlb edir. Orada təqdim
olunan yalnız bir səviyyəni deyil, üç səviyyəni təmsil edən nəticələr ifadə olunur. İbtidai,
əsas və orta ümumi təhsilin hər birinin sonu üçün standartlar verilir. Onların dövlət tələbi
kimi yerin
ə yetirilməsi zəruri hesab edilən son hədlər kimi nəzərə alınır. Bundan sonra
ümumi təhsilin bütün səviyyələrinə aid edilməklə bir-birini tamamlayan ardıcıl səviyyələr
olmaqla s
ənədə daxil edilir. Bir daha onu söyləmək lazımdır ki, bu sənəd ümumi təhsilin
tarixind
ə ilkin nəticəyönümlü məzmunun yaradılmasına göstərilən təşəbbüs kimi
qiym
ətləndirilir. Ən başlıcası demokratik prinsiplərlə qurulan ümumi təhsilin məzmuna
aid xarakterik nümunələrdən biri kimi qabarıq şəkildə diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda
yeni pedaqoji üslubda ümumi təhsilin məzmununun qurulmasının bünövrəsini təşkil edir.
2006-
cı ildə hazırlanaraq hökumət tərəfindən təsdiq olunan “Azərbaycan
Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum)” ölkəmizdə standartların
hazırlanmasının növbəti mərhələsi hesab oluna bilər. Bu sənəd həm də özünün
m
əzmununa və quruluşuna görə demək olar ki, yeni pedaqoji yanaşmaların əsasında
durur. İslahatçılıq fəaliyyətimizdən danışanlar bu məsələyə xüsusi diqqət yetirməklə onu
ümumi təhsildə əlamətdar hadisə kimi qiymətləndirirlər. Standartların hazırlanmasında
mühüm addım kimi qiymətləndirilən bu sənədin, təbii ki, əvvəlkilərdən fərqi vardır. Çünki
müqayisəli təhlillər apardıqca ümumi təhsilin məzmununun müəyyənləşdirilməsinə
veril
ən yeni tələblərin və yanaşmaların üstünlüyü, strateji xarakteri daha qabarıq şəkildə
görünür. Keçmiş sovetlər dönəmində qəbul olunmuş və bu gun də mövcud vəziyyətlərə
görə istifadə edilən ənənəvi modelə nəzər salsaq, məzmun yalnız hər bir fənn üzrə
bölmə, bəhs və mövzuları əks etdirən tədris proqramlarının hazırlanması ilə
m
əhdudlaşır. Bu proqramlar əsas etibarı ilə fənyönümlüdür, həm də bəzi hallarda
proqram müəllifləri bir az da “irəli” gedərək fənlə elm sahəsini eyniləşdirdikləri
 8 

---

üçün fənnin məzmununa sistemli şəkildə müvafiq elm sahəsinə aid bilikləri daxil
etmişlər. Belə olan halda tədris proqramları və onların əsasında yazılan dərsliklər artıq
materiallarla yükləndiyindən şagirdlərdə əzbərçilik meyilləri güclənir və bunun əksinə
olaraq t
əfəkkürün inkişafında lənglik əmələ gəlir. Məzmun sahəsində yeni siyasətə görə
is
ə başlıca diqqət “şagirdlərdə idraki bacarıqların, ilk növbədə, təhlil, tətbiq və
d
əyərləndirmə bacarıqlarının, nitq və ünsiyyət mədəniyyətinin, müstəqil qərar qəbuletmə
v
ə tədqiqatçılıq qabiliyyətinin formalaşdırılmasına yönəldilir, verilən biliklərin zəruriliyi,
h
əyatla bağlılığı, bilavasitə inkişafa, dünyagörüşün genişlənməsinə xidmət etməsi ön
planda saxlanılır”. Bu sənəddə ilk dəfə ümumi təhsilin səviyyələri üzrə nəticələr verilir.
H
əmin nəticələrdə şagirdlərin hər hansı səviyyə üzrə mənimsədikləri bacarıqlar ifadə
olunur. Eyni zamanda h
ər təhsil səviyyəsi üzrə fənlərə aid nəticələr də
ümumiləşdirilərək sənədə daxil edilir. “Fənlər üzrə ümumi təlim nəticələri əslində,
m
əzmunu müəyyən edən əsas standartlar fənn kurikulumlarında dövlət tələbi kimi bütün
sinifl
ər üçün dəyişməz qalır və alt-standartlar vasitəsilə sinifdən sinfə inkişaf edir”.
N
əzərə alınsa ki, ümumi təhsilin səviyyələri üzrə də ümumi nəticələr verilir və onlar
şagirdlərin hər təhsil səviyyəsindəki inkişafını ifadə edir, o zaman bu nəticələrin də təhsil
standartı olduğunu söyləmək mümkündür. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, 2006- 
cı ildə qəbul olunmuş bu sənədin ən dəyərli xüsusiyyətlərindən biri orada səviyyələr
üzrə ümumi və fənlərə aid nəticələrin ifadə edilməsidir. Mahiyyət etibarı ilə bu nəticələr
şagirdlərin müəyyən səviyyədə əldə edəcəkləri nailiyyətləri əhatə edir. Başqa sözlə,
onlar xarakter etibarı ilə milli səviyyədə müəyyənləşdirilmiş standartlardır. Bu nəticələr
ölkədə milli səviyyəli qiymətləndirmə mexanizmlərinin, onların təşkili işinin pedaqoji
xarakterini müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə milli
qiym
ətləndirmə texnologiyalarının didaktik əsasını təşkil edir. 2007-ci ildə Milli
Kurikuluma 
əsasən ibtidai siniflərin fənn kurikulumları təsdiq olunur ki, həmin
kurikulumların tərkibində standartlar da təsdiq edilir. 2009-cu ildə “Təhsil haqqında”
Az
ərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilir. Bu qanun müasir Azərbaycan
c
əmiyyətinin inkişafını təmin edə bilən, dəstəkləyən elə bir dövlət sənədidir ki, orada
qlobal dünyanın təhsil parametrləri baxımdan, demək olar ki, ən müasir mexanizmlərin
n
əzərə alınmasına diqqət yetirilmişdir. Xüsusilə dövrün ən müasir təhsil problemləri kimi
9 

---

standart anlayışına, hazırkı məktəb sistemində onun əhəmiyyəti, mahiyyəti və məzmunu
m
əsələlərinə diqqət yetirilmiş, onlara xeyli aydınlıq gətirilmişdir. Təhsil Qanununda
göstərilir ki, “Təhsil sahəsində dövlət standartları fərdin, cəmiyyətin, dövlətin tələbatına
uyğun olaraq, elmi-pedaqoji prinsiplər əsasında hazırlanan və müəyyən dövr (5 ildən az
olmayaraq) üçün vahid dövlət tələblərini əks etdirən ümumi normalar məcmusudur”.
Dem
əli, təhsil sahəsində dövlət standartları ümumi normalar məcmusudur. Eyni
zamanda müəyyən prinsiplər əsasında hazırlanmış sənəddir ki, müasir Azərbaycan
m
əktəbində bu sənədlərin öyrənilib tətbiq olunması dövlət tələbi kimi həyata keçirilir.
Onun pozulması yolverilməz hal kimi qəbul edilir. Bundan əlavə, qanunda açıq şəkildə
göstərilir ki, “Dövlət təhsil standartları təhsil sahəsində sınanmış mütərəqqi beynəlxalq
meyarla, milli v
ə ümumbəşəri dəyərlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir”. Sonuncu təhsil
qanununda t
əhsil standartlarının məzmunu göstərilir: “Dövlət Təhsil standartı təhsilin
m
əzmununu, idarə olunmasını, maddi-texniki və tədris bazasını, infrastrukturunu,
t
əhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərini, hər bir təhsil pilləsində təhsilalanların bilik,
bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirir”.
Bunlardan 
əlavə, təhsil qanununda təhsil müəssisələrinin standart tələbə uyğun
f
əaliyyət göstərməsi barədə də qeyd verilir. Onlardan istifadənin məktəbin məsuliyyətinə
verilm
əsi məqsədəuyğun hesab edilir. Bu fikirlər Azərbaycanda təhsil standartlarının
yaxın onilliklərdə yaranmasını göstərməklə yanaşı, həm də onun sürətli və dinamik bir
yol keçdiyini aydın şəkildə ifadə edir. Bu gün də standartların təkmilləşdirilməsi, inkişaf
etdirilm
əsi istiqamətində işlər aparılır. Eyni zamanda təhsil standartlarının nəzəri- 
konseptual probleml
ərinin həll olunması mühüm vəzifə kimi qarşıda durur. Bütün bunlar
“Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”ndan irəli gələn
t
əxirəsalınmaz tədbirlər kimi öz həllini gözləyir.