Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
36
silkdən  asılı  olmayaraq  20  yaşına  çatmış  bütün  kişi  əhalisi 
hərbi mükəlləfiyyətə cəlb olunmalı idi. Quru qoşunlarda hərbi 
xidmət  müddəti  6  il  həqiqi  qulluq  və  9  il  ehtiyat  qulluq,  do-
nanmada  7  il  həqiqi  qulluq  və  3  il  ehtiyat  qulluq  müəyyən 
edilirdi. Təhsil almış şəxslər üçün həqiqi hərbi xidmət müddəti 
xeyli  azaldılırdı.  Orduda  xidmət  etməyi  bütün  silklərə  şamil 
etməsinə baxmayaraq, nizamnamə əhalinin müəyyən bir hissə-
sini,  əsasən  müsəlmanları  müxtəlif  səbəblərə  görə  hərbi  xid-
mətdən azad edirdi.   
  
Kapitalizmin  inkişafı  xalq  maarifi  sahəsində  də  islahat 
keçirilməsini zəruri etdi. 1864-cü ildə təsdiq edilmiş “Əsasna-
mə”yə görə ibtidai xalq məktəbləri artıq ictimai müəssisələr və 
xüsusi şəxslər tərəfindən hökumət orqanlarının icazəsi ilə açıla 
bilərdi.  Bu,  məktəb  şəbəkəsinin  genişlənməsinə  səbəb  oldu. 
Lakin tədris işinə rəhbərlik hökumət orqanlarının əlində qalırdı. 
Gimnaziyalarda təhsil haqqının çox yüksək olması və gimnazi-
yaların sayının isə az olması aşağı təbəqələrin uşaqlarının təhsil 
almaq imkanını məhdudlaşdırırdı. XIX əsrin 60-70-ci illərində 
xüsusi  ali  təhsil  məktəbləri  açıldı.  Xüsusi  və  ictimai  təşəbbüs 
nəticəsində Moskvada, Peterburqda, Kazanda ali qadın kursları 
açıldı.  btidai  məktəblər  barəsində  hökumət,  inzibati  nəzarəti 
hər  vasitə  ilə  gücləndirmək  vəzifəsini  qarşıya  qoyurdu.  Bu 
məqsədlə 1869-cu ildə hər bir quberniyada xalq məktəbləri mü-
fəttişi vəzifəsi müəyyən edildi.  
 
Ümumiyyətlə,  çarizmin  milli  ucqarlarda  o,  cümlədən 
türk  xalqları  yaşayan  ərazilərdə  həyata  keçirdiyi  islahatlar 
ə
sasən  yerlərdə  müstəmləkə  hakimiyyətini  möhkəmləndirmək 
məqsədi güdürdü. XIX əsrin 60-70-ci illərinin burjua islahatları 
kapitalist münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynamışdı. 
   
3.Kapitalist münasibətlərinin inkişafı 
 
 
Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra Rusiyada ka-
pitalist  münasibətləri  inkişaf  etməyə  başladı.  Məhsuldar  qüv-
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
37
vələrlə istehsal münasibətləri arasındakı ziddiyyətlər tamamilə 
aradan qalxmasa da, çox zəiflədi. Bu isə məhsuldar qüvvələrin 
sürətlə  inkişafına  və  cəmiyyətin  sinfi  quruluşunda  xeyli 
dəyişikliklərə səbəb oldu. Çar hökuməti öz iqtisadi siyasətində 
ilk növbədə mülkədar sinfinin mənafeyini müdafiə edirdi. Belə 
ki,  hökumət  mülkədar  sinfinin  öz  torpaq  mülkiyyətini  əlində 
saxlamasında və bu torpaqlardan mümkün qədər çox gəlir gö-
türməsində  maraqlı  idi.  Kapitalist  təsərrüfat  sisteminə  keçən 
mülkədarlar indi yeni kənd təsərrüfatı alət və maşınlarını daha 
çox  tətbiq  etməyə  başlayır,  bəzi  hallarda  çoxtarlalı  növbəli 
ə
kinə  keçirdilər.  Lakin  kəndlilərin  əsas  kütləsi  torpağı  əvvəlki 
köhnə alətlərlə becərirdilər. 
 
Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra mülkədarlar 
öz  təsərrüfatlarını  yeni  şəraitə,  kapitalist  şəraitinə  uyğunlaş-
dırmalı  oldular.  Mülkədarların  öz  təsərrüfatlarını  feodal  təsər-
rüfatından kapitalist təsərrüfatına çevirib yenidən qurması onlar 
üçün çətin idi. Kapitalist istehsalı üçün tələb olunan şərtlər hələ 
yox  idi.  Muzdla  çalışmağa  adət  etmiş  fəhlə  sinfi  lazım  idi  və 
kəndli  avadanlığı  mülkədar  avadanlığı  ilə  əvəz  edilməli  idi. 
Bütün  bu  şərtlər  tədricən  həyata  keçirilə  bilərdi.  Mülkədarlar 
həm kapitalist, həm də biyar sisteminin xüsusiyyətlərini özündə 
birləşdirən  keçid  təsərrüfat  sistemindən  istifadə  edirdilər. 
slahatdan  sonrakı  illərin  mülkədar  təsərrüfatı  məhz  iki  siste-
min,  işləyib-ödəmə  sistemi  ilə  kapitalist  sisteminin  əlaqələn-
dirilməsinə əsaslanırdı. 
 
ş
ləyib-ödəmə  sistemi  ondan  ibarət  idi  ki,  kəndlilər 
mülkədarın  torpağını  öz  alətləri  və  iş  heyvanları  ilə  becə-
rirdilər. Bunun müqabilində mülkədar çox zaman öz torpağının 
bir  hissəsini  kəndlilərin  istifadəsinə  verirdi.  Bəzən  mülkədar 
kəndlinin haqqını məhsulla və ya pulla ödəyirdi. Çox zaman bu 
pul  və  ya  məhsul  kəndliyə  qabaqcadan,  tarla  işləri  başlanma-
mışdan  verilirdi,  beləliklə  də,  kəndlilər  işləyib  borclarını  və 
borcların faizlərini ödəyirdilər. Təsərrüfatı kapitalist sistemi ilə 
idarə etdikdə mülkədar özü üçün iş heyvanı və kənd təsərrüfatı 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
38
alətləri  almalı  idi,  halbuki  təhkimçilik  hüququ  dövründə  onun 
iş  heyvanı  və  kənd  təsərrüfatı  alətləri  yox  idi  və  torpağı  onun 
tutduğu fəhlələr becərirdilər. 
 
ş
ləyib-ödəmə  sistemində  torpağın  becərilməsi  mülkə-
dara  kapitalist  sistemində  olduğundan  ucuz  başa  gəlirdi,  lakin 
becərmə işinin keyfiyyəti xeyli aşağı olur və az məhsul alınırdı. 
Kapitalist  sistemi  iş  heyvanı  və  kənd  təsərrüfatı  aləti  almaq, 
həmçinin  dövriyyə  vəsaiti  üçün  mülkədardan  xərc  tələb  edir-
disə  də,  əkinçiliyin  satlıq  məhsulunun  artdığı  bir  şəraitdə  ona 
işləyib-ödəmə sistemindəkindən xeyli çox gəlir verirdi.  şləyib-
ödəmə  sistemi  ilə  kapitalist  sistemi  hər  ikisi  eyni  təsərrüfatda 
mövcud  idi.  Təsərrüfat  sahibi  hər  iki  sistemi  əlaqələndirərək, 
işlərin  bir  qismini  işləyib-ödəmə  sistemi  ilə,  digər  qismini  isə 
kapitalist üsulu ilə gördürürdü. 
 
slahatdan  sonrakı  dövrdə  Rusiyada  kapitalizmin  inki-
ş
afı  milli  ucqarların,  o  cümlədən  türk  xalqlarının  təbii  sərvət-
lərini mənimsəməyə  yönəldilmişdi. Həmin müstəmləkə bölgə-
lərində  kapitalist  münasibətlərinin  meydana  gəlməsi  və  geniş-
lənməsi,  öz  növbəsində  bu  bölgələrin  ümumi  iqtisadi  inkişaf 
yoluna  cəlb  olunması  üçün  müəyyən  şərait  yaradırdı.  Lakin 
mərkəzi Rusiya quberniyalarına nisbətən türk xalqları yaşayan 
bölgələrdə kapitalizm nisbətən ləng inkişaf edirdi. 
 
Volqaboyunda  kəndli  təsərrüfatlarının  kapitalist  təməli 
üzərinə  keçirilməsi  üçün  yenidən  qurulması  prosesi  daha  mü-
rəkkəb  və  daha  çətin  gedirdi.  Mükəlləfiyyətlər,  ödənişlər  və 
vergilər  altında  əzilən,  mülkədarlar  tərəfindən  amansızcasına 
istismar edilən kəndlilər yeni şəraitə tez bir zamanda uyğunlaşa 
bilmirdilər.  Təhkimçilik  qalıqlarının  xüsusilə  güclü  olduğu 
Orta  Volqaboyu  rayonlarında  mülkədarların  böyük  bir  hissəsi 
işləyib-ödəmə təsərrüfat sistemini gücləndirirdilər. Volqaboyu-
nun taxılçılıq rayonlarında mülkədarlar kənd təsərrüfatı maşın-
ları tətbiqini çoxaltmaqla taxıl istehsalı dəyərini aşağı salmağa 
çalışırdılar.  Lakin  təsərrüfatı  bu  şəkildə  yenidən  təşkil  etmək 
üçün mülkədarların çoxunun pul vəsaiti və iş bacarığı yox idi. 
downloaded from KitabYurdu.org

---