Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
42
təbəqələşmə  Rusiyaya  nisbətən  daha  sürətlə  gedirdi.  Kənddə 
ictimai  təbəqələşmə  prosesinin  kapitalist  sənayesinin  inkişafı 
üçün də mühüm əhəmiyyəti var idi. Kəndlilərin təbəqələşməsi 
daxili bazarın genişlənməsi üçün şərait yaradırdı. Krım ölkənin 
xarici ticarət əlaqələrində mühüm yer tuturdu. 
 
Rusiya imperiyasının bütün milli ucqarları üçün həmin 
ucqarlarda  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafını  ləngidən  ümumi 
səbəb milli-müstəmləkə zülmü idi. Çarizm öz siyasi məqsədləri 
üçün  türk  xalqları  yaşayan  bölgələrdə  feodal  münasibətlərini 
müdafiə  edirdi.  Çarizm  ucqarların  iqtisadi  inkişafını  məh-
dudlaşdıraraq,  onlardan  sənaye  mallarının  satış  bazarı  kimi, 
xammal  mənbəyi  kimi  istifadə  etmək  siyasəti  yeridirdi.  Belə 
siyasət  təkcə  ucqar  rayonların  inkişafı  üçün  deyil,  bütövlükdə 
ölkə  üçün  mənfi  nəticələr  verirdi.  Lakin  öikənin  kapitalist-
cəsinə  inkişafı  çarizm  tərəfindən  ucqarların  iqtisadiyyatının 
salındığı  buxovları  aradan  qaldıraraq  onları  vahid  iqtisadi  sis-
temə cəlb edirdi. Milli ucqarların həm ölkənin mərkəzi ilə, həm 
də öz aralarındakı iqtisadi əlaqələri artıb möhkəmlənirdi. Kapi-
talizm inkişaf etdikcə, həmin milli ucqarlar get-gedə kapitalist 
Rusiyası iqtisadiyyatının tərkib hissələrinə çevrilirdi.  
 
     
 
 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
43
OSMANLI  MPER YASI XIX-XX ƏSR N 
Ə
VVƏLLƏR NDƏ 
 
1. XIX əsrin birinci yarısında Osmanlı  
imperiyasının iqtisadi və siyasi vəziyyəti 
 
XIX əsr dünyanın  ən böyük imperiyalarından biri olan 
Osmanlı üçün çətin dövrlərdən biri idi. Bu əsr Osmanlı tarixinə 
“geriləmə dövrü” kimi daxil olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərindən 
Osmanlı  imperiyasının  geriliyi,  zəifləməsi  daha  açıq  şəkildə 
özünü  göstırməyə  başladı.  Artıq  XVIII  əsrin  sonlarında  Os-
manlı imperiyasının taleyi Qərb dövlətlərindən asılı idi. Avro-
panın Fransa, Rusiya,  ngiltərə kimi dövlətləri Osmanlı dövlə-
tini  zəifləməsini  sürətləndirmək  üçün  əllərindən  gələni  edir-
dilər. Onlar imperiyanın xristian xalqlarını dövlətə qarşı qaldı-
rırdılar.  Hətta  türk  olmayan  müsəlman  xalqlarını  da  dövlətə 
qarşı  qaldırmağa  çalışır  və  istədiklərinə  çatırdılar.    Həmin 
dövrdə  Osmanlı  dövlətinə  qarşı  “Şərq  məsələ”si  planı  ortaya 
atılmışdı. Osmanlı  imperiyasının  məruz  qaldığı iqtisadi və si-
yasi böhran bu dövrdə daha da gücləndi. Fransa  burjua inqilabı 
və  ngiltərədə sənaye çevrilişi buna öz təsirini  göstərirdi. Av-
ropada  kapitalist  münasibətləri  gücləndiyi  bir  halda,  Osmanlı 
hələ  də  feodalizm  dövrünü  yaşayırdı.  Kənd  təsərrüfatı  böhran 
içərisində  idi.  Osmanlı  dövləti  öz  tarixində  ilk  dəfə  idi  ki, 
xaricdən borc almaq məcburiyyətində idi, lakin bu da vəziyyəti 
düzəltməyə  kifayət  etmirdi.  Rusiya-Osmanlı  müharibələrində 
Osmanlının  məğlubiyyəti  Osmanlının  işğalı  altında  olan 
Balkan  ölkələrində,  Misir  və  Ərəbistan  yarımadasında  milli-
azadlıq hərəkatına təkan verdi. 
 
Osmanlı  imperiyasının  tənəzzülünün  qarşısını  almaq 
məqsədilə  islahatlar  keçirilməyə  başlandı.  III  Səlimin  (1789-
1807)  “Nizami-Cədid”(Yeni  quruluş)  adlanan  islahatlarında 
torpaq  sahibliyini  tənzimləmək,  ordu  və  donanmanı  Avropa 
qaydasında  yenidən  qurmaq,  əsasən  hərbi  məqsədlər  üçün 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
44
manufaktura  istehsalını  genişləndirmək  və  başqa  məsələlər 
nəzərdə  tutulmuşdu.  1791-ci  ildə  III  Səlim  ordunun  Avropa 
qaydasında  qurulması  haqqında  sərəncam  verdi.  slahatların 
ə
sasını  ordu  quruculuğu  təşkil  edirdi.  1793-cü  ildə  Osmanlı 
sultanı  III Səlim ordu  islahatına başladı. Ordu islahatı Avropa 
hərbçilərinin  rəhbərliyi  altında  aparılırdı.  Bu  dövr  imperiyada 
nisbi  sakitlik  idi.  “Nizami-Cədid”  adı  altında  verilən  bir  isla-
hatla 1793-cü  ildə yeni bir ordu quruldu. Bundan sonra yeniçə-
rilər  islahatın  nəticəsində    yeniçəri  ordusunun    məhv    edilmə-
sindən ehtiyat edərək, bu  islahata qarşı çıxdılar. Məhz bu  za-
man  Napoleon  Bonapart Misirin işğalına başlamışdı. Ehram-
lar savaşında  qələbə  qazanan Napoleon Cənuba  tərəf  yönəldi  
və burda Osmanlı qoşunu ilə qarşılaşma artıq labüd idi. Əslində 
Napoleon apardığı  işğallar  nəticəsində artıq Osmanlı ilə qonşu 
olmuşdu.  Təbii  ki,  bu  Osmanlı  hökumətini  narahat  edirdi. 
Napoleon  isə  Şərqə  olan  marağını  Rumelidə  deyil,  məhz  Os-
manlı  Afrikasında  davam  etdirməyi  seçdi.  Napoleonun  məq-
sədi Ağdəniz və  Orta Şərqdə  ngiltərə və Rusiyanın güclənmə-
sini  dayandırmaq,  Misir  vasitəsilə  Hindistan  üzərində  strateji 
üstünlüyünü  artırmaq  istəyən  ingilislərə  mane  olmaq  və 
bununla da Fransanın hərbi, strateji gücünü təmin etmək  idi. 
 
Napoleonun Misirə yürüşü, 1806-cı ildə Rusiya ilə mü-
haribənin  başlanması,  1807-ci  ildə  stanbulda  yeniçərilərin  qi-
yamı  III  Səlimin  hakimiyyətinə  və  “Nizami-Cədid”  islahatla-
rına son qoydu. 
Napoleonun   işğalları  ilə Avropada  mürəkkəb bir  və-
ziyyət  yaranmışdı. Belə   bir  şəraitdə Napoleonun apardığı iş-
ğ
alçı  müharibələr  Osmanlı  dövləti  ilə  Rusiyanı  yaxınlaşdırdı. 
1805-ci ildə Rusiya ilə Osmanlı arasında  müqavilə  imzalandı. 
Qara  dəniz  boğazlarını  Rusiya  və  Türkiyə  birlikdə  qorumalı 
idi.  Bu  müqavilədə  rus  hərbi  gəmilərinin  Bosfor  və  Dardanel  
boğazlarından    keçmək    hüququ    təsdiq    edilirdi.  Rusiyanın 
Balkanlarda  fəallaşması  Austerlits  döyüşündən  sonra  Osmanlı 
dövlətini Fransa ilə yaxınlaşdırdı. 
downloaded from KitabYurdu.org

---