Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
51
1840-cı ildə  vergi toplanması tamamilə qaydaya salındı. Belə 
ki, vergi toplama işi valilərin və mültəzimlərin əlindən alınaraq 
maaşlı  xüsusi  maliyyə  məmurlarının  əlinə  keçdi.  Valilər  isə 
yalnız asayiş və  hərbi  işlərlə  məşğul olmalı idilər. Toplanan 
pullar  birbaşa  xəzinəyə  təhvil    verilməli  idi.  ltizam  sistemi  
ləğv  edildi. Orduya  çağırış  qaydaya salınmalı idi. Hərbi xid-
mət  müddəti  azaldılmalı  idi.  Dini  etiqadından  asılı  olmayaraq 
imperiyada  yaşayan  bütün  zümrələr  hüquq  və  vəzifə  cəhətdən 
tam bərabər elan edildi. Bu islahatlar bir tərəfdən sultan Mah-
mud  islahatlarının  davamı,  digər  tərəfdən  isə  yeni  islahatların 
başlanğıcını  qoydu.  Türkiyə  tarixşünaslığında  buna  “tənzimati 
xeyriyyə” deyilir. 1843-cü  ildə verilən yeni  islahatla ordunun 
yeni quruluşu müəyyən edildi. Orduda xidmət müddəti 15 ildən 
5 ilə endirildi. Hüquq sahəsində də islahatlar keçirildi. 1840-cı 
ildə  cəza  qanunnaməsi  çıxdı.  Hüquq  sahəsində  aparılan  isla-
hatlarda  əsasən  fransız  hüququndan    bəhrələnmişdilər.  Bütün 
osmanlıların  qanun  qarşısında  bərabər  olması  vurğulanırdı. 
“Tənzimati-xeyriyyə”  Mustafa  Rəşid  paşa  tərəfindən  hazırlan-
mışdı.  O,  mütərəqqi    fikirli    bir  şəxs  idi,  lakin  çox  təəssüf  ki, 
fərmandan  qısa  bir  müddət  sonra  paşa  vəzifədən  kənarlaş-
dırıldı. Çünki onunla eyni ideya və məqsəddə olan adamlar çox 
az idi. “Tənzimati-xeyriyyə” demək olar ki,  stanbulda yerləşən 
bütün  xarici  ölkə  səfirliklərinə  göndərilmişdi.  Bütün  məhdud 
cəhətlərinə  və  tam  tətbiq  olunmamasına  baxmayaraq  bu  isla-
hatlar burjua səciyyəsi daşıyırdı, birbaşa ölkənin inkişafına xid-
mət edirdi. 
 
2. Osmanlı imperiyası XIX əsrin ikinci yarısında 
 
1848-1849-cu  illər  inqilabına  qarşı  Avropa  irticasının 
qələbəsində  Rusiya  mühüm  rol  oynamış,  beynəlxalq  aləmdə 
mövqeyi güclənmişdi. Bu qələbə Rusiyanın Yaxın Şərqdə itir-
diyi mövqeləri bərpa etməsi üçün I Nikolaya yaranmış əlverişli 
vəziyyətdən  istifadə  etməyə  şərait  yaradırdı.  Lakin  I  Nikolay 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
52
yanılmışdı,  Avropanın  iri  dövlətləri  Osmanlı  imperiyasının 
zəifləməsində maraqlı olmalarına baxmayaraq, Rusiyanın Bal-
kanlarda  və  Yaxın  Şərqdə  möhkəmlənməsinə  də  yol  vermək 
istəmirdilər. 
“Müqəddəs yerlər”lə bağlı diplomatik ixtilaf Rusiyanın 
mövqeyinin düzgün olmadığını göstərdi. Xristianlar   üçün mü-
qəddəs  sayılan  bu  yerlərin  müdafiəsi  katolik  və  pravoslavlar 
arasında  bir  rəqabət  mövzusu  idi.  Ruslar  bu  məsələdə  pravos-
lavların,  fransızlar  isə  katoliklərin  arxasında  idi.  Çar  Nikolay 
hesab  edir  di  ki,  ingilislərlə  dil  tapsa,məsələni  həll  edə  bilər. 
Rusiya çalışırdı ki, Türkiyə ona sultanın bütün pravoslav təbəə-
lərini müdafiə etməyə icazə versin. Türkiyə sultanı “müqəddəs 
yerlər” məsələsində güzəştə hazır olduğunu bildirdi. Rusiyanın  
stanbuldakı  səfiri  Menşikov  gördü  ki,  Dunay  knyazlıqlarını 
tutmaq  üçün  bəhanə  əldən  çıxır,  Türkiyə  ilə  Rusiya  arasında 
yeni  müqavilə  bağlamaq  tələbi  ilə  çıxış  etdi.  Türkiyə  tərəfi 
ngiltərə  səfiri  ilə  məsləhətləşəndən  sonra  Rusiyanın  tələbini 
rədd etdi. 1853-cü il iyunun 4-də Türkiyə sultanı imperiya əra-
zisində  xristian  pravoslav  kilsəsinin  hüquq  və  imtiyazlarına 
təminat verən fərman imzaladı. 1853-cü il iyunun 21-də Rusiya 
ordusu Prut çayını keçib Dunay knyazlıqlarına daxil oldu. 
 
ngiltərə  və  Fransa  səfirlərinin  təkidi  ilə  1853-cü  ilin 
oktyabrında Türkiyə Rusiyaya müharibə elan etdi.Krım müha-
ribəsinin səbəbləri başlıca olaraq Yaxın Şərqdə və Balkanlarda 
ngiltərə,  Fransa,  Rusiya  və  qismən  Avstriyanın  müstəmləkə-
çilik mənafelərinin toqquşması idi. Həm  ngiltərə, Fransa, həm 
də  Rusiya  bu  müharibədə  eyni  məqsədə,  yəni  göstərilən  ra-
yonlarda  hökmranlığa  can  atırdılar,  lakin  onlar  müxtəlif  yol-
larla  gedirdilər.  Osmanlı  dövlətinin  Rusiyaya  qarşı  daimi  əks 
qüvvə olması və onun təhlükəsizliyini qorxu altında saxlaması 
ngiltərə  və  Fransa  üçün  sərfəli  olduğuna  görə  onlar  Osmanlı 
imperiyasını  ancaq  əsarət  altına  almaq  istəyirdilər.  Rusiya  isə 
Osmanlıları  Balkan  yarımadasından  və  boğazlardan  sıxışdırıb 
çıxartmağa  çalışırdı.  ngiltərə  və  Fransa  Osmanlı  dövlətində 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
53
möhkəmləndikdən  sonra  Rusiyanı  Qara  dəniz  sahillərindən 
sıxışdırıb çıxartmaq və beləliklə, Yaxın Şərqdə onun hücumu-
nun qarşısını almaq ümidində idilər. Osmanlı dövləti isə Krımı 
və  Qafqazı  Rusiyadan  qoparmağa  can  atırdı.  Eyni  zamanda 
müharibədə  iştirak  edən  dövlətlərin  hər  biri  qələbə  qazanmaq 
və bununla öz xalqlarının diqqətini daxili çətinliklərdən yayın-
dırmaq  istəyirdilər.  Fələstindəki  “müqəddəs  yerlər”  üstündə 
katolik  və  pravoslavlar  arasında  gedən  mübahisə  müharibə 
üçün əsas bəhanə olmuşdu. 
 
Müharibənin  ilk  mərhələsində  Osmanlı  dövləti  ilə  tək-
bətək mübarizədə Rusiya müəyyən uğurlara nail oldu. 1853-cü 
ilin  noyabr  ayında  Sinop  buxtasında  dəniz  döyüşü  oldu.  Rus 
gəmiləri Sinopun müsəlman məhəllələrini xəbər vermədən topa 
tutdular, dinc əhalinin böyük bir hissəsi öldü və yaralandı. Bu 
hadisə  Avropaya  “Sinop qətliamı” adı ilə çatdırıldı. Məhz bu 
döyüş Avropanın müharibəyə qatılmasını surətləndirdi. Belə ki, 
həmin vaxt  ngilis və fransız qoşunları  stanbulda idi və onlar  
burda  ikən    Rusiyanın  belə  etməsini  özlərinə  təhqir  saydılar. 
Amma şübhəsiz ki, əsil məsələ imperialistlər arasındakı rəqabət 
idi.  Nəhayət,  1854-cü  il  martın  27-28-də  Fransa  və  ngiltərə 
Rusiyaya müharibə elan etdi. Daha öncə isə Osmanlı,  ngiltərə 
və  Fransa  müqavilə  imzalayaraq,  Krımı  savaş  bölgəsi  olaraq 
qəbul  etdilər.  Eyni  zamanda  Prussiya  və  Avstriya  Rusiyadan 
Dunay  knyazlığından  öz  qoşununu  çıxartmağı  tələb  etdi.  Bal-
kanlarda  Silistriya  qalasının  mühasirəsi  Rusiyanın  əl-qolunu 
bağlamışdı.  Onların  tələbi  ilə  1854-cü  ilin  iyulunda  rus  qo-
ş
unları Silistriyanı mühasirədən çıxarmağa və Dunay knyazlıq-
larını  boşaltmağa  məcbur  oldular.  1854-cü  ilin  yayında  türk 
qoşunları  Qafqazda  yeni  məğlubiyyətlərə  düçar  oldular.  Buna 
görə  həmin  ilin  payızından  müttəfiqlər  Krımda  əməliyyata 
başladılar. 
 
ngilis-fransız  ordusu  Yevpatoriya  yaxınlığında  quruya 
çıxdı,  sonra  da  cənuba,  Sevastopola  doğru  hərəkət  etdi.  1855- 
ci  ilin  sentyabrında  Sevastopol  ələ  keçirildi.  Bəlkə  də,  mü-
downloaded from KitabYurdu.org

---