Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

450 

olan bacarıqsızlığındandır. Çox onilliklər keçməsinə baxmayaraq, bu reallıq 

müəyyən mülayimləşməyə məruz qalsa da, hələlik tam həllini tapmamışdır.  

X Z yaradılmasının zəruriliyini şərtləndirən digər amil investisiyalarla 

bağlıdır.  Təsərrüfat  həyatının  mühüm  qaynaq  elementi  olan  investisiya 

sabaha  atılan  addım  kimi,  istehsalın  yüksəlişi  və  genişlənməsinə  yönələn 

şə

raitin təşkilində öz əksini tapır. Onun mahiyyətini əsas kapitalın  yeniləş-

məsi və təkrar istehsalı təşkil edir. 

Ekoloji  mühitini  sağlamlaşdırmaq,  xarici  bazarlara  çıxarıla  biləcək 

məhsul  istehsallarını  mənimsəmək,  müvafiq  ərazinin  xammalından,  ma-

terialından,  işçi  qüvvəsindən,  mövcud  istehsal  potensiallarından  daha  dol-

ğ

un  istifadə  etmək  X Z  konsepsiyasının  mühüm  atributlarıdır.  Elmi  nailiy-

yətlərin  əsas  daşıyıcıları  kimi  də  məhz  X Z-i  təmsil  edən  firmalar  çıxış 

edirlər. 

Apardığımız nəzəri və empirik araşdırmalar bir daha yəqinlik verir ki, 

X Z-in  yaradılmasında  iqtisadi  zonada,  eləcə  də  onun  hüdudlarından  kə-

narda  işçi  qüvvəsinin  tam  məşğulluğunun  təmin  edilməsi,  ölkəyə  xarici 

investisiyanın cəlb edilməsi, xarici bazarlara çıxarıla biləcək məhsul istehsa-

lının mənimsənilməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir və başlıca fəaliyyət 

istiqamətini müəyyənləşdirir. X Z-in  yaradılmasında biznes fəaliyyəti öndə 

gedir. Bu fəaliyyətdə isə müvafiq zonanın xammalından, materialından, işçi 

qüvvəsindən, mövcud istehsal potensiallarından daha dolğun istifadə etmək 

prinsipial xarakter daşıyır. Ofşor zonanın ekoloji mühitini sağlamlaşdırmaq, 

xarici  mütərəqqi  texnika  və  texnologiyalardan  səmərəli  istifadə  etmək  və 

eyni  zamanda,  qabaqcıl  idarəetmə  üsullarını  əks  etdirmək  X Z-in  yara-

dılmasında biznes fəaliyyətinin məğzini təşkil edir. 

Məlum  olduğu  kimi  dünya  iqtisadiyyatında  iqtisadi  proseslərin  trans-

formasiya və qloballaşma elementləri ilbəil artmaqdadır. 

Ölkələrarası  inteqrasiya  proseslərində,  həmçinin  geri  qalmış  iqtisadi 

sahələrin  və  ərazilərin  sürətli  inkişafının  təmin  edilməsində  dünya  təc-

rübəsində  özünü  doğrultmuş  yeni  iqtisadi  instrument  kimi  Xüsusi  qtisadi 

Zonaların rolu diqqətəlayiqdir.  

X Z  –  iqtisadi  inkişafa  doğru  əsaslı  islahatlar  aparan  ölkələrin  milli 

iqtisadiyyatlarında  «açıq  qapı»  siyasətinin  güzgüsü  rolunu  oynamaqla  ya-

naşı,  həmin  ölkənin  dünya  təsərrüfat  sisteminə  keçidinin  sürətləndirilməsi, 

inteqrasiya proseslərində tərəqqinin əldə edilməsi, beynəlxalq əməkdaşlıqda 

layiqli  və  maraqları  üst-üstə  düşən  tərəfdaşların  seçilməsi,  ölkələrarası  ti-

carət-iqtisadi  əlaqələrin  gücləndirilməsi,  xarici  ticarət  dövriyyəsinin  artırıl-

ması  və  bu  məqsədlə  ixrac-istehsal  potensialının  üzə  çıxarılaraq,  rəqabət-

qabiliyyətli malların ixracının gerçəkləşdirilməsi kimi zəruri tədbirlərdə çox 

mühüm rol oynayır.  

 

 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

451 

30.2. Xüsusi  qtisadi Zonaların tipləri 

 

X Z – iqtisadi inkişafı təmin etmək məqsədilə, sürətli iqtisadi islahat-

lar aparan ölkələr üçün yeni iqtisadi alət rolunu oynamaqla yanaşı, bu ölkə-

lərin  dünya  təsərrüfat  sisteminə  inteqrasiyasının  genişləndirilməsinə  və 

inkişafdan  geri  qalmış  ərazilərin  iqtisadiyyatının  inkişafına  əlavə  stimul 

yarada bilir. 

Dünya  sivilizasiyasının  müxtəlif  guşələrində  ticarət  əlaqələrinin 

təşəkkül tapdığı ilk dövrlərdə belə, insanlar ticarət məsələlərində səmərəli və 

gəlirli  alqı-satqı  qaydalarına  can  atırdı.  Bu  əlaqələrdə  müxtəlif  növ 

vergilərin azaldılması, sərfəli şərtlər bütün əsrlər boyu insanları düşündürən 

faktorlardandır.  Xüsusi  işgüzarlıq  zonalarının  və  bu  zonalarda  qanuni-

ləşdirilmiş  şərtlərə,  ticarət  rejiminə,  vergi  qaydalarına  əsaslandırılmış,  eyni 

zamanda,  təcridlənmiş  müəyyən  ərazinin  həm  yerli  ticarət  iştirakçıları  və 

həm də kənardan gələn tərəfdaşlar üçün əlverişli məkan olması artıq tarixin 

sınağından çoxdan çıxmışdır.  

X Z-in genişlənməsi, onların formalarının təkmilləşməsi əsasən dünya 

ölkələrinin  keçən  əsrin  ortalarından  başlayaraq  sürətlənən  iqtisadi  inkişaf 

dövrünə təsadüf edir.  

X Z-in  yaranması  və  onun  fəaliyyəti  bir  sıra  formalara  və  tiplərə 

bölünmüş  və  özünün  bir  sıra  səciyyəvi  xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənir.  Sərbəst 

iqtisadi zonaların təsnifatına nəzər salsaq, bu tipli fəaliyyət zonalarının 20-

25 arası müxtəlif formalarını görərik və bunlar da 5 əsas qrupda verilmişdir: 

 

Cədvəl 30.1. 

 

 

Sərbəst iqtisadi zonaların təsnifatı 

 

I qrup- 

ticarət 

 

II qrup- 

ixrac yerləri 

 

III qrup- 

istehsal 

 

IV qrup- 

iqtisadi fəaliyyət 

V qrup- 

ümumi 

 

Gömrük zonası 

Vergidən azad 

ixrac istehsal 

zonası 

Azad ixrac 

istehsal zonası 

Sərmayə yardımı 

zonası 

Azad zona 

Azad gömrük 

zonası 

Azad ixrac 

zonası 

xrac istehsal 

zonası 

Müştərək 

müəssisə zonası 

Azad liman 

Azad ticarət 

zonası 

Azad ixrac 

istehsal zonası 

Azad ixrac 

istehsal zonası 

Texnologiya 

zonası 

Makviladora 

Vergidən azad 

ticarət zonası 

xrac istehsal 

zonası 

Azad istehsal 

zonası 

Xüsusi iqtisadi 

zona 

Vergidən azad 

zona 

 

Azad  ixrac 

istehsal zonası 

Sənaye 

istehsal zonası 

Müştərək 

sahibkarlıq 

zonası 

 

 

xrac istehsal 

rejimi 

Azad sənaye 

zonası 

Beynəlxalq 

xidmət zonaları 

 

---