Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

136 

Ə

vvəldə  göstərildiyi  kimi,  kommersiya  fəaliyyətinin  əsas  məzmunu 

bilavasitə  ticarətlə  bağlıdır.  Müasir  dövrdə  dünya  iqtisadiyyatında,  o  cüm-

lədən  Azərbaycan  iqtisadiyyatında  ticarətin  əhəmiyyəti  və  rolu  nəzərəçar-

pacaq  dərəcədə  artır.  Ticarət  kapitalı  tarixən  çoxdan  əlahidləşib.  O,  demək 

olar ki, bütün sahələrdə fəaliyyət göstərir, dəyərlənir və mənfəətin bölgüsü 

üçün spesifik funksiyalar yerinə yetirir; ictimai məhsulun təkrar istehsalının 

(istehlak  müstəsna  olmaqla)  bütün  fazalarında  bilavasitə  iştirak  etməklə, 

onun fasiləsizliyini təmin edir. Məhz ticarət kapitalının dövranı nəticəsində 

həm  yeni  yaranmış  dəyərin,  həm  də  əmtəə  kapitalının  pul  kapitalına 

çevrilməsi  prosesi  həyata  keçirilir.  nkaredilməz  bir  həqiqətdir  ki,  milli  və 

beynəlxalq  təcrübədə  artıq  ticarət  kapitalının  təmərküzləşməsi  güclənib,  iri 

inhisar  ticarət  sahəsinə  də  müdaxilə  edir,  nəhəng  ticarət  inhisar  birlikləri 

yaranır, yayılmaqda olan inhisar rəqabəti daha da genişlənərək istehsalın və 

ticarətin həmahəng inkişafını sürətləndirir. 

Beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin  genişlənməsi  də  ticarətsiz  qeyri-

mümkündür.  Ümumiyyətlə,  milli,  regional  və  beynəlxalq  iqtisadi  müna-

sibətlərdə  elə  bir  məsələ  yoxdur  ki,  bu  ticarətsiz  həll  olunsun.  Bu  münasi-

bətlər beynəlxalq təcrübədə həm üfüqi, həm də  şaquli baxımdan çox geniş 

və  mühüm  mahiyyət  kəsb  edir.  Bunlardan  bir  neçəsini  göstərmək  olar: 

beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq, beynəlxalq texnologiya ticarəti, beynəlxalq 

elmi-texniki  biliklərin  ticarəti,  beynəlxalq  lisenziyalar  (patentlər)  ticarəti, 

beynəlxalq  mühəndis-texniki  xidmətlər  (injinirinq)  ticarəti,  beynəlxalq 

qiymətli  kağızlar  ticarəti,  beynəlxalq  sərgilər,  birjalar,  hərraclar,  torqlar 

vasitəsilə ticarət və s. Bütün bunlarla çoxsaylı kontragentlər (dövlət orqan-

ları, onların nümayəndələri, ticarət mütəxəssisləri), BMT-nin alqı-satqı üzrə 

kontragentləri  sifətində  çıxış  edən  təşkilatlar  və  bir  çox  strukturlar  məşğul 

olurlar. Bütün bunlar eyniliklə milli ticarətə də şamildir. 

Ticarət  xalis  mübadilə  deyil.  O,  mürəkkəb  sövdələşmələrin  nəticəsi 

kimi  çıxış  edən  pullu  mübadilədir:  dəyərlərin  mübadiləsi;  xammalın, 

yarımfabrikatların  və  son  məhsulun  tərkib  hissələrini  təşkil  edən  və  eyni 

zamanda  məhsul  kimi  satılması  mümkün  olan  detalların  (maşın  və  mexa-

nizmin xırda və iri hissələri) mübadiləsi; son istehlakçı üçün hazır məhsulun 

(malın)  yenidən  mübadiləsi;  əmək  fəaliyyətinin  nəticəsi  olan  “gözəgörün-

məyən”  malların  (elmi-texniki  tədqiqatların  nəticələri,  texnika-texnologi-

yanın cizgiləri, lisenziya və patentlər, injinirinq, turizm və s. xidmətlər) və s. 

mübadiləsidir. Mübadilə ifadəsi isə bir şey verib əvəzində başqa şey almaq, 

dəyişmək  deməkdir.  O,  ərəb  mənşəli  söz  olduğu  kimi  “ticarət”  də  ərəb 

mənşəli ifadədir.  

Ticarətin iqtisadi-sosial mahiyyəti olduqca geniş, elmi-iqtisadi zümrə-

lərlə  bağlıdır.  Bunu  iqtisadi  təlim  tarixində  ilk  dəfə  1700-cü  ilin  başlan-

ğ

ıclarında  ingilis  iqtisadçısı  Riçard  Kantilyon  özünün  “Ticarətin  mahiy-

yətinə  dair  təcrübə”  əlyazmasında    şərh  etmişdir.  lk  dəfə  məhz  o  göstər-

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

137 

mişdir  ki,  mübadilə  (ticarət)  prosesində  təklif  və  tələbin  tərəddüd  etməsi 

təsiri altında nemətin (malın) qiyməti və onun həqiqi dəyərindən kənarlaşa 

bilər.  Mənfəətin  sahibkarlıq  gəlirindən  fərqli  olması,  valyutanın  devalva-

siyasının  ticarətə  təsirinin  təhlili,  tədavüldə  pulun  miqdarı  ilə  mal  kütləsi 

arasındakı asılılıq, pulun qeyri-bərabər bölüşdürülməsinin nəticəsi kimi yerli 

bazarlarda  qiymətlərin  tərəddüdü  və  ticarətlə  bağlı  bir  sıra  digər  məsələlər 

ilk  dəfə  R.Kantilyon  tərəfindən  baxılmışdır.  Təkrar  istehsal  və  ticarətin  bu 

prosesdə rolu da onun adı ilə bağlıdır.  

Müasir  dövrdə  tərəflər  arasında  ticarət  münasibətləri  ticarət-vasitəçi 

ə

məliyyatlar  əsasında  həyata  keçirilir.  Ticarət-vasitəçi  əməliyyatı  dedikdə, 

istehsalçı-ixracatçının  tapşırığı  ilə  ondan  (istehsalçıdan)  asılı  olmayan 

ticarət-vasitəçinin alqı-satqı ilə bağlı yerinə yetirəcəyi əməliyyatlar nəzərdə 

tutulur.  qtisadi mənada ticarət vasitəçiliyi kifayət qədər geniş anlayışdır. O, 

xeyli  xidmət  dairəsini  əhatə  edir.  Məsələn,  xarici  kontragentin  axtarılıb 

tapılması, razılaşmaların (sazişin) başa çatdırılması üçün hazırlıq, tərəflərin 

kreditləşdirilməsi  və  malın  ödənilməsinə  nəqliyyat-ekspeditor  əməliyyatla-

rının həyata keçirilməsi, nəqletmədə malların sığorta olunması, gömrükxana 

şə

rtlərinin yerinə yetirilməsi, malların xarici bazara çıxarılması üzrə reklam 

və sair tədbirlərin görülməsi, texniki xidmətlərin həyata keçirilməsi bu kimi 

tədbirlər  bu  qəbildəndir.  Bütün  bunlar  xüsusi  ticarət-vasitəçi  firmaların 

iştirakı  ilə  həyata  keçirilir.  Bu  firmalara,  istehsalçıdan  (satış,  ixracatçı  və 

sair  qız  firmaları,  habelə  sənaye  şirkətlərinin  firmaları  və  bu  kateqoriyalı 

digər  firmalar  aid  edilmir)  hüquqi  və  təsərrüfatı  cəhətdən  asılı  olmayan 

firmalar  aiddir.  Ticarət-vasitəçi  firmalar  tam  müstəqil  fəaliyyət  göstərirlər 

və  ticarət-vasitəçi  əməliyyatları  aparmaq  üçün  bütün  iqtisadi  göstəricilərə 

malikdirlər.  Onların  məqsədi  ya  ixracatçıdan  satın  aldığı  malın  qiymətilə 

idxalatçıya  satacağı  malın  qiyməti  arasındakı  fərqi,  ya  da  malları  xarici 

bazara çıxartdığı üçün alacağı mükafat formalarında mənfəət götürməkdir. 

Müasir şəraitdə beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin yarıdan çoxu ticarət-

vasitəçilərin  payına  düşür.  Ticarət  vasitəçiliyi  ABŞ-ın,  ngiltərənin,  Skan-

dinav ölkələrinin, Yaponiyanın xarici ticarətində daha geniş istifadə olunur. 

Məsələn,  sveçdə  və  ngiltərədə  xarici  ticarət  dövriyyəsinin  50%-ə  qədəri 

onların vasitəsilə həyata keçirilir. 

stehsal-ixracatçı  ilə  ticarət-vasitəçi  arasındakı  qarşılıqlı  münasibət-

lərin xarakterindən, habelə ticarət-vasitəçinin yerinə yetirdiyi funksiyalardan 

asılı  olaraq  ticarət-vasitəçi  əməliyyatlarının  əsas  beş  növünü  qeyd  etmək   

olar.   Bunlar aşağıdakılardır: 

a)  satışın  təşkili  üzrə  əməliyyatlar.  Buraya,  kontragentlərin  axtarılıb 

seçilməsi,  satıcı-ixracatçı  adından  onlarla  sazişlər  bağlanılması,  malların 

dəyərinin  alıcı  tərəfindən  ödənilməsi  barədə  zəmanət  verilməsi,  reklam 

tədbirləri kompaniyasının keçirilməsi və bazarın tədqiqi; 

---