Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

133 

X FƏS L. KOMMERS YA FƏAL YYƏT N N 

 TƏŞK L  

 

10.1. Kommersiya fəaliyyətinin mahiyyəti, 

prinsipləri və funksiyaları 

 

Bazar iqtisadiyyatının effektiv fəaliyyət göstərməsi və dayanaqlı inki-

ş

afı ayrı-ayrı istehsallar, sahibkarlar, şirkətlər və firmalar arasında qarşılıqlı 

ə

laqələrin  forması  kimi  kommersiya  əməliyyatlarının  yerinə  yetirilməsi 

səviyyəsindən  daha  çox  asılıdır.  Kommersiya  işinin  iqtisadi  cəhətdən  düz-

gün, savadlı təşkili bazar iqtisadiyyatının dayanaqlı inkişafının əsasını təşkil 

edir. 

Müasir  şəraitdə  müəssisələrdə,  sənaye  firmalarında,  ticarət-vasitəçilik 

təşkilatlarında kommersiya fəaliyyətinin təşkili prosesində, yəni kontragent-

lərlə  kommersiya  əlaqələrinin  qurulmasında,  material  resurslarının  tədarü-

kündə  və  məhsulun  təchizatında  mürəkkəb  problemlər  yaranır.  Sahibkarlıq 

fəaliyyətinin mühüm sahəsi olan kommersiya biznesi keçid dövründə sürətlə 

inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Hazırda  kommersiya  əməliyyatları  ilə  sənaye 

müəssisələri,  təchizat  və  ticarət  firmaları,  şirkətlər  və  digər  təşkilatlar 

məşğul olurlar.  

Kommersiya  ticarət  sahibkarlığının  bir  növüdür.  Kommersiya  latın 

mənşəli söz olub ticarət deməkdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, «ticarət» 

termini  iki  mənada  işlədilir:  bir  halda  o  xalq  təsərrüfatının  sərbəst  sahəsi, 

digər  halda  isə  əmtəənin  alqı-satqı  aktlarının  həyata  keçirilməsi  prosesi 

deməkdir.  Kommersiya  fəaliyyəti  -  mənfəət  alınması  məqsədilə  alqı-satqı 

aktlarının  həyata  keçirilməsi  üzrə  ticarət  prosesləri  ilə  əlaqədardır.  Daha 

geniş mənada kommersiya dedikdə mənfəət alınmasına yönəldilən hər hansı 

fəaliyyət başa düşülür. 

Kommersiya  sferasında  baş  verən  proseslər  və  əməliyyatlar  iki  növ 

olur: xalis ticarət; istehsal. 

Xalis  ticarət  –  mənfəət  almaq  məqsədilə  və  dəyər  formasını  dəyiş-

məklə  əlaqədar  alqı-satqı  aktlarının  həyata  keçirilməsinə  yönəldilən  pro-

seslərdir.    Ticarət  əməliyyatları  –  satıcılar  və  alıcılar  arasında  kommersiya 

ə

laqələrinin  təşkili,  təchizat  reklamı,  əmtəədə  alıcılıq  tələbatının  öyrənil-

məsi, alıcılara servis xidməti və s. ibarətdir. 

Kommersiyada  baş  verən  istehsal  prosesləri  əmtəə  mübadiləsi  sfera-

sında  istehsalın  davam  etdirilməsidir.  Bu  əmtəənin  istehsalçıdan  istehlak-

çıya  və  alıcıya  çatdırılması,  saxlama,  əmtəə  ehtiyatlarının  idarə  edilməsi, 

bükülmə, qablaşdırma, sortlara ayrılma və s. ibarətdir. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kommersiya  təkcə  əmtəə  mübadiləsi  sfe-

rasında deyil, bazar münasibətləri şəraitində əmtəə və xidmətdən başqa həm 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

134 

pul, yeni texnologiya, intellektual əməyin məhsulu və digər real dəyərlər də 

satır. 

Kommersiya fəaliyyəti sahibkarlığın tərkib hissəsidir. 

Beləliklə,  kommersiya  –  alıcı  tələbinin  ödənilməsi  və  mənfəət  alın-

ması məqsədilə əmtəənin alqı-satqısının aparılmasına yönəldilən proseslərin 

və əməliyyatların məcmusudur. 

Sənaye müəssisələrində kommersiya fəaliyyəti maddi-texniki təminata 

və təchizata bölünür.  

Maddi-texniki  təminatın  kommersiya  fəaliyyəti  müəssisələrdə  aşa-

ğ

ıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir: 

−

  Xammal  və  material  bazarının  tədqiqi  və  malgöndərənlərlə  kom-

mersiya əlaqələrinin təşkili; 

−

  Maddi resursların alınması planının tərtib edilməsi; 

−

  Material resurslarının alınmasının təşkili; 

−

  Alınmış  resurslara  görə  malgöndərənlərlə  hesablaşmanın  aparıl-

ması; 

−

  Tədarük sferasının dəyər təhlili. 

Təchizat kommersiya fəaliyyəti müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin 

mühüm  aspektidir.  Təchizat  –  əmtəənin  pula  çevrilməsi  və  istehlakçıların 

tələbatının ödənilməsi məqsədilə istehsal olunan məhsulun realizasiyası pro-

sesidir.  Yalnız  istehsal  etdiyi  məhsulu  satıb  mənfəət  almaqla  müəssisə  son 

məqsədinə çatır, sərf olunan kapital pul forması alır. 

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə sənaye firmalarının öz üzərlərinə götür-

dükləri  təchizatla  kommersiya  əməliyyatlarının  payı  daim  artır.  Sənaye 

firmaları özlərində yaxşı rəqabət mübarizəsində böyük üstünlüyə malik olan 

təchizat aparatı saxlayır.  

Bir çox firmaların öz təchizat kanalları olur, firma mağazaları təşkil edirlər. 

Sənaye müəssisələrində təchizat kommersiya fəaliyyəti çox cəhətlidir. 

Belə  ki,  o,  məhsulun  çeşidi  və  təchizatının  planlaşdırılmasından  başlayır, 

alqı-satqı kontraktlarının bağlanması ilə tamamlanır. 

Müəssisədə  hazırlanan  məhsulun  təchizatı  bazarın  tədqiqini,  bazarın 

seqmentləşdirilməsini və məqsədli bazarın seçilməsini, əmtəə və kommuni-

kasiya  siyasətinin  işlənib  hazırlanmasını  nəzərdə  tutan  marketinq  tədqiqat-

larının aparılmasını tələb edir. 

 

 

 

 

 

 

 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

135 

10.2. Kommersiya fəaliyyətinin təşkili  

prinsipləri və funksiyaları 

 

Kommersiya  fəaliyyətinin  səmərəli  təşkili  üçün  aşağıdakı  əsas 

prinsipləri nəzərə almaq lazımdır: 

- kommersiyanın marketinqlə ayrılmaz əlaqəsi; 

- kommersiyanın çevikliyi, onun bazarın daim dəyişən tələbinin 

nəzərə alınmasına yönəlməsi; 

- kommersiya riskini əvvəlcədən görməyi bacarmaq; 

- prioritetlərin ayrılması; 

- şəxsi təşəbbüsün baş verməsi; 

- alqı-satqı  sövdələşməsi  üzrə  öhdəliklərin  yerinə  yetirilməsinə 

görə yüksək məsuliyyət; 

- son nəticəyə – mənfəətə nail olmağa yönəlmə. 

Kommersiya  riskini  əvvəlcədən  görməyi  bacarmaq  ticarət  sfe-

rasında  sahibkar  üçün  ən  mühüm  prinsip  sayılır.  Risk  –  nəticənin 

qeyri-müəyyənlik dərəcəsidir. 

Kommersiya  riski  –  kommersiya  işində  mümkün  ola  bilən  zə-

rərdir. Kommersiya riski inflyasiya nəticəsində, firmanın maliyyə və-

ziyyətinin  pisləşməsi  ilə,  həmçinin  riskli  sövdələşmələr  bağlamaq 

üzündən,  müqavilə  öhdəliklərinin  yerinə  yetirilməsi,  rəqiblərin  hərə-

kəti, daşınma zamanı yüklərin korlanması, təbii fəlakət nəticəsində baş 

verə  bilər.  Sosial-psixoloji  vəziyyətin  qeyri-sabitliyi  səbəbindən  də 

kommersiya  riski  yarana  bilər.  Kommersiya  fəaliyyətində  prioritet 

istiqamətlərin  müəyyən  edilməsi  kommersiya  fəaliyyətinin  bütün 

detallarını daim öyrənməyi və bilməyi nəzərdə tutur.  

Ticarət  sövdələşmələri  üzrə  qəbul  olunmuş  öhdəliklərin  yerinə 

yetirilməsinə  görə  yüksək  məsuliyyət  prinsipi  işgüzar  aləmdə  kom-

mersantın    nüfuzunu  artırır.  Bu  prinsipin  reallaşması  –  kommersiya 

fəaliyyətinin effektivliyinin rəhnidir. 

stehsalla məşğul olan sahibkar üçqat rol yerinə yetirir: 

1.  stehsal amillərindən məhsuldar istifadə etmək; 

2.  Kommersiya rolu – satmaq və almaq; 

3.  Riskə görə məsuliyyət daşımaq. 

Sahibkarın həmin rollarına  aşağıdakı funksiyalar uyğundur: 

- məhsul istehsalı funksiyası; 

- kommersiya funksiyası; 

- riskə və istifadə olunan istehsal amillərinin mütənasibliyinə aid 

qərar qəbuluna görə məsuliyyət funksiyası. 

Bunlardan  əlavə  müəssisələrdə,  həmçinin  digər  funksiyalar: 

təhlükəsizliyin  təmin  edilməsi,  inzibati,  uçot,  nəzarət,  heyətin  idarə 

edilməsi, tədqiqat və s. mövcuddur. 

---