Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpaqlarda əsas aqreqatəmələgəlmə mexanizmləri
- Humus maddəsi, mikroorqanizmlər, torpaq faunası, bitki kökləri və strukturəmələgəlmə.
1984-cü ildə Ouds [115] aqreqatın iyerarxiya nəzəriyyəsinin çox mühüm modifikasiyasını təklif etmişdir. Aqreqatın iyerarxiya modelində aqreqasiya prosesinin ardıcıl getdiyi fərz olunur. Yəni, əvvəlcə sərbəst mikroaqreqatlar formalaşır, sonra onlar makroaqreqatın əmələgəlməsində struktur blokları rolunu oynayırlar. Yeni modifikasiyada isə fərz olunur ki, bitki kökləri və göbələk hifləri makroaqreqatları bir yerdə saxlayaraq onun daxilində mikroaqreqatın formalaşması üçün nüvə əmələ gətirir. Belə ki, bitki kökləri və göbələk hifləri dinamik birləşdirici maddələr olduğundan, onlar qısa müddət ərzində tərkib hissələrinə parçalanırlar. Bu hissələr parçalanma prosesinin məhsulu olan bitki təbiətli üzvi-yapışqan maddə ilə örtülərək gil kristal hissəcikləri formasını alır ki, bu da makroaqreqat daxilində mikroaqreqatın formalaşmasına zəmin yaradır. Bəzi torpaqlar üçün digər aqreqasiya mexanizmləri Cədvəl 1-də göstərilmişdir. Torpaqlarda əsas aqreqatəmələgəlmə mexanizmləri [52] Cədvəl 1. Torpaq Mexanizm Ədəbiyyat Gilli Aqreqatəmələgəlmə prosesində humus və digər üzvi birləşmələrin təsirindən torpağın üzvi maddəsi (SOM) “sement” və ya “yapışqan” rolunu oynayır. [128] Gilli Üzvi maddə gil və qum hissəcikləri arasında qorunur. Gil his- səciklərinin səthi ilə mikrobioloji proseslərə dayanıqlı üzvi-mineral hissəciklərin qarşılıqlı cazibəsi torpağın üzvi karbonunun (SOC) qorunmasını təmin edir. [76] Lilli-gillicəli Gil hissəciyi (CP)-polivalent metal (PM)-üzvi maddə (OM) kompleksinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gələn < 0.002 mm mikrostruktur hissəciklərin birləşməsindən yaranan mikroaqreqatlardan makroaqreqatlar formalaşır. [71] Narın-qumsal- gillicəli Gilli minerallar makroaqreqatları formalaşdırır. Üzvi maddələr gil, lil və qum hissəcikləri ilə mikroaqreqatlar arasında birləşdirici vasitə rolunu oynayaraq makroaqreqatları formalaşdırır. [83] Narın-qumsal- gillicəli Karbonla (C) zəngin dayanıqlı üzvi maddələr sərbəst ilkin his-səcikləri mikroaqreqatlarda birləşdirir, sonra müvəqqəti və qısamüddətli amillərin təsiri nəticəsində mikroaqreqatlardan makroaqreqatlar formalaşır. [156] Narın-qumsal- gillicəli və gilli Bitki kökləri və göbələk hifləri > 0.25 mm makroaqreqatlara daxil olaraq onlara dağıdıcı təsir göstərir və nəticədə 0.02-0.25 mm mikroaqreqatlar formalaşır, sonra < 0.02 mm hissəciklər əmələ gələnə qədər üzvi C molekulları ilə kompleks birləşmələr yaranır. [115] Gillicəli Makroaqreqat daxilində dayanıqlı və C ilə zəngin xüsusi üzvi maddə (POM) ən böyük mikroaqreqatlarda (0.053-0.106 mm) kompleks birləşmə əmələ gətirməklə onları formalaşdırır. Mikroaqreqatlar makroaqreqatlardan fərqli olaraq üzvi karbonun uzunmüddətli qorunmasını təmin edir. [51] Narın-qumsal- gillicəli Mikroblar bitki və kök qalıqlarında məskunlaşaraq > 0.25 mm makroaqreqatları formalaşdırır, sonra tədricən 0.02-0.25 mm stabil mikroaqreqatlar əmələ gəlir. Bu mikroaqreqatlar CP-OM kompleksi vasitəsilə < 0.02 mm sərbəst stabil mikroaqreqatları formalaşdırır. [79] Gillicəli C ilə zəngin yeni qalıqlar makroaqreqatları formalaşdırır, sonra maroaqreqatlar daxilində mikroaqreqatların əmələ gəlməsi üçün aqreqatlararası POM rolunu oynayır və zaman keçdikcə növbəti makroaqreqasiya tsikli üçün sərbəst mikroaqreqatları formalaşdırır. [142] Gillicəli “No-till” becərmədə makroaqreqatlarda ümumi karbonun miqdarı yüksək olur, lakin C mikroaqreqatlar daxilində uzun-müddətli qorunur. “No-till” becərmə ilə müqayisədə adi becərmədə torpağın şumaltı qatında ümumi və yeni karbonun miqdarının yüksək olmasına baxmayaraq onun qorunma müddəti az olur. [53] Aqreqat iyerarxiyası modelinin və onun modifikasiyasının təklif olunduğu dövrdən başlayaraq aqreqasiya nəzəriyyəsinin növbəti inkişaf mərhələsi müasir dövr hesab olunur. Çoxsaylı tədqiqatlar nəticəsində müasir aqreqasiya nəzəriyyəsi təkmilləşdirilərək inkişaf etdirilməkdədir [5; 27; 35; 44; 46; 51; 53; 61; 79; 92; 93; 96; 109; 114; 139; 142; 144; 151; 155; 157]. E.T. Elliot [73] aqreqat iyerarxiyası modelini Cənubi Amerikanın çəmən torpaqlarında yoxlayaraq onu kənd təsərrüfatı istifadəsində olan torpaqlarda üzvi maddənin azalmasını izah etmək üçün tətbiq etmişdir. Nəticədə, SOM vasitəsilə mikroaqreqatların birləşməsi ideyasına əsaslanaraq o, yeni fərziyyə irəli sürmüşdür: mikroaqreqatlarla müqayisədə makroaqreqatlarda labil üzvi maddə daha çoxdur və torpağın kənd təsərrüfatında istifadəsi zamanı makroaqreqat daxilində mikroaqreqatları birləşdirən üzvi maddə itirilir. Bu fərziyyə becərmə zamanı torpağın dağılmasını, aqreqasiyanın azalmasını və labil üzvi maddənin itirilməsini bilavasitə izah edir. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq aqreqasiya məsələlərində xüsusi üzvi maddəyə (POM) və onun amfifillik xüsusiyyətlərinə maraq artmaqdadır. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, aqreqatın tərkibi və xassələri onun səthindən mərkəzinə doğru dəyişir. Yəni aqreqatın tərkibi və xassələri radial istiqamətdə anizotropdur və ya qeyri-bircinsdir. Təcrübələr nəticəsində aqreqatın səthində aerob, daxilində (mərkəzində) isə anaerob proseslərin getməsi təsdiq edilmişdir. POM-un anaerob şəraitdə əmələ gəlməsi fərz olunur. O, gil mineralları və mikrobioloji komponentlərlə qarşılıqlı təsirdə olaraq nüvə kimi formalaşır, nəticədə mikro- və makroaqreqatların əmələgəlməsinə şərait yaranır. R. Lal [103] bəzi tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq [45; 58; 73; 80; 110] aqreqasiyanın POM-nüvə modelinin sxemini vermişdir (Şəkil 7). Y.V. Şein [40; 41] SOM-un hidrofob və hidrofil hissələrinin, torpağın hidrofil mineral matrisasının qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanan üzvi-amfifil aqreqasiya modeli təklif etmişdir (Şəkil 8). Bu modeli ətraflı şərh edək. Amfifillik təbii üzvi maddələrə xas olan xüsusiyyətdir. Onlar həm hidrofil (suyu cəzb edən, polyar), həm də hidrofob (suyu itələyən, qeyri-polyar) xassələrə malikdirlər. Başqa sözlə desək, amfifillik üzvi maddələrin tərkibində həm polyar, həm də qeyri-polyar qrupların və ya hissələrin olması ilə əlaqədardır. Torpağın mineral komponenti hidrofil olduğundan hidrofob səthlərin formalaşması üzvi maddə ilə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi torpağın üzvi komponenti mürəkkəb quruluşlu makromolekullar qarışığından ibarət amfifil maddədir [31; 121; 108]. Üzvi-mineral hissəciklərin səthinin hidrofobluğu onların bir-biri ilə hidrofob qarşılıqlı təsirindən asılıdır. Hissəciklərarası fəzada humus maddəsinin polyar qrupları olduqda bu molekullar mineral matrisanın səthi ilə, qeyri- polyar qruplar isə bir-biri ilə hidrofob qarşılıqlı təsirdə olur. Amfifil xassəli humus maddəsinin iştirakı və qarşılıqlı təsir nəticəsində öz aralarında hidrofob əlaqələrlə birləşən gil hissəciklərindən ibarət suyadavamlı torpaq aqreqatı yaranır. Odur ki, üzvi-amfifil aqreqasiya modelində fərz olunan mexanizm aşağıdakından ibarətdir: torpağın amfifil üzvi maddəsi özünün hidrofil hissələri ilə mineralların hidrofil səthlərinə möhkəm birləşəcəkdir. Üzvi molekulların hidrofob hissələri isə əks vəziyyət alaraq hissəciklərarası fəzaya istiqamətlənəcəklər. Aqreqat daxilində anaerob şəraitdə formalaşan hidrofob üzvi maddə POM-a ekvivalentdir. Humus maddəsi, mikroorqanizmlər, torpaq faunası, bitki kökləri və strukturəmələgəlmə. Müasir torpaqşünaslıqda humus maddəsinin torpaq strukturunun və ümumiyyətlə münbitliyin inteqral göstəricisi olması təsdiq edilmiş faktdır. Humusun öyrənilməsinin 200 ildən artıq bir dövrü əhatə etməsinə baxmayaraq o, yenə də mürəkkəb və sirli maddə olaraq qalmaqdadır [11; 26; 31; 108; 111; 149]. Humus maddəsinin əmələ gəlməsi və ya humifikasiya – üzvi maddələrin çevrilməsi prosesi olub miqyasına görə fotosintezdən sonra ikinci yerdə durur. İldə fotosintez nəticəsində ~ 50·10 9 t atmosfer karbonu birləşir, Yer səthində canlı orqanizmlərin məhv olması nəticəsində ~ 40·10 9 t karbon əmələ gəlir. Orqanizm qalıqlarının bir hissəsi CO 2 və H 2 O-ya qədər minerallaşır, qalanı isə humus maddəsinə çevrilir. İldə humifikasiya prosesinə orta hesabla ~ 1.6·10 9 t karbon cəlb olunur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|