Azərbaycan respublikasi bmt iNKİŞaf proqrami
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sahə faktorları.
- Firma səviyyəli faktorlar.
Praktik əhəmiyyəti.
Nəqliyyat sektorunun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi.
Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən nəqliyyat əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə qoyulan tələblərin öyrənilməsi və dövlət qurumlarının bu istiqamətdə qərar qəbul etmələrinə kömək edəcək təkliflərin hazırlanması.
Ölkənin nəqliyyat xidmətləri bazarının inkişaf etdirilməsi və milli nəqliyyat şirkətlərinin beynəlxlaq bazarlara çıxışının təmin edilməsi;
1. NƏQLİYYAT-TRANZİT SEKTORUNUN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI
Bazarda aktiv fəaliyyət göstərən istənilən müəssisə bu və ya digər dərəcədə rəqabət aparmaq qabiliyyətinə malik olur. Ölkədə iqtisadi inkişaf, həmçinin tərəfdaş ölkələrdə xarici tələbin artması xidmət sferasının inkişafı üçün əlverilşli imkanlar yaradır ki, bunun da nəticəsində nəqliyyat xidmətlərinə həm daxili və həm də xarici tələb artır. Bu yalnız sərnişin daşımaları üzrə xidmətlərdə deyil, həmçinin yükdaşımalrda da özünü göstərir. Nəqliyyat sferasının da inkişafı müştərilərin yeni tələbatlarının üzə çıxması şəraitində baş verir. Nəqliyyat sektorunda intensiv rəqabət şəraiti iqtisadi baxımdan müəssisələrin gəlirliyinin azalması ilə nəticələnir. Əgər xidmət bazarında müəssisənin rəqabət qabiliyyəti məlumdursa və resurs baxımından rəqabət qabiliyyəti onun üstünlüyünü qiymətləndirməyə imkan verirsə, onda müəssisə öz qərarlarını formalaşdıra bilir. Müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda fərd, bazar və firma münasibətləri çərçivəsində rəqabət qabiliyyəti geniş təhlil edilmişdir. Belə ki, Porterin (1998) beş rəqabət qabiliyyəti modeli xüsusi qeyd edilməlidir. Həmçinin rəqabətliliyi müəyyən edən və təbii resurs bazasına əsaslanan konsepsiya Qrant (1998), Barni, Arican (2001), Weit (2004) tərəfindən davam etdirilmişdir. Bütün tədqiqatlarda əsas üstünlük nəzəri modellərdən istifadə etməklə rəqabət qabiliyyəti sferasına verilmiş, nəqliyyat sferasında yükdaşımalar sahəsində praktiki tədqiqata isə rast gəlinmir. Xidmət loqistikası kimi nəqliyyat yükdaşıması da hazırda ticarət sferasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəqliyyat-tranzit sahəsinin rəqabət qabiliyyəti adətən müxtəlif aspektlər üzrə müəyyən edilir. Belə ki, rəqabət qabiliyyətli müəssisənin bu sahədə uzun müddət necə işlədiyi və bu sferada rəqabətin intensivlik səviyyəsi müəyyən edilir. Bu sahədə bir sıra müəlliflər tərəfindən məqsədyönlü tədqiqatlar aparılmışdır. Vaynertə (1997) görə rəqabətlilik elə bir predmet və xidmətlər istehsal etmək imkanıdır ki, o, beynəlxalq bazarın tələblərinə cavab verir və rəqabətli bazarda məşğulluq və yüksək gəlir səviyyəsini qoruyub saxlayır. Rəqabət qabiliyyətini ilk dəfə Porter sistemləşdirilmiş halda iqtisad elminə daxil etmiş, Porterdən sonrakı tədqiqatlarda rəqabət qabiliyyəti məhsul, xidmət və ya bazarın analoji xidmət və bazar subyekti ilə rəqabət aparmaq imkanları kimi göstərilir (46, səh.332). Porter həmçinin öz tədqiqatında rəqabət qabiliyyətinin təchizat və tədarük kimi amillərinin beynəlxalq aspektlərinə də toxunmuşdur. Bütövlükdə, rəqabət qabiliyyəti özündə rəqabət vasitələrini, onun subyektlərini, müəssisənin bazarda rəqabət aparmaq imkanlarını və iqtisadi nəticə kimi xüsusiyyətləri özündə əks etdirir. Rəqabət qabiliyyətinə təsir edən amillərin qiymətləndirilməsi üçün ənənəvi metodlarla yanaşı ekspert qiymətləndirilməsi və sorğu üsullarından geniş istifadə edilmişdir. Nəqliyyat sektorunun rəqabət qabiliyyətinin təhlili üzrə bir neçə model (daxili bazara girişin qiymətləndirilməsi, beynəlxalq xidmətlər bazarında rəqabət savəiyyəsinin müəyyən edilməsi, rəqabət qabiliyyətinin keyfiyyət modeli və s.) mövcud olsa da, biz bu sferanın özünün rəqabətliliyini və onun faktorlarını təhlil edəcəyik.
Bir sıra iqtisadçılar (Porter, 1998; Amit və Şumeyker, 1993) rəqabət qabiliyyəti aspektlərini təhlil edərək belə nəticəyə gəlmişlər ki, müəssisənin rəqabətlilik potensialına sahə səviyyəsində olan faktorlar əhəmiyyətli təsir edir. İqtisadi ədəbiyyatlarda Porterin (1980, 1998) “Ətraf vasitələr, beş rəqabət gücü modeli”ndən istifadə rəqabət qabiliyyəti səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verir. Bu model daha universaldır və ətraf vasitələrin daxili və qlobal
bazarlarda rəqabət qabiliyyətinə təsirini qiymətləndirməyə imkan verir. Porter (1998) hesab edir ki, ətraf vasitələrin rəqabət qabiliyyətinin təhlilində ən vacib olanı aşağıdakı amillərin təsir gücüdür:
Rəqiblər;
Müştərilər;
Tədarükçülər;
Potensial rəqiblər;
Əvəzedici rəqiblər. Porterdə (19980, 1998) bazarlarda münasib səviyyədə mənfəət əldə etmək mümkün olduqda yeni yaranmış müəssisələr rəqabəti qarşılaya bilirlər. Təcrübədə olduğu kimi, yeni yaranmış müəssisələr istehsal üzrə daha geniş imkanları və bazarda təhlükəsiz mövqe tutmağı təmin edirlər. Təhlükə o zaman yaranır ki, bazarda rəqabət vasitələri subyektlər (yeni müəssisələr) tərəfində geniş araşdırılır. Bir sıra hallarda əvəzedici müəssisələr aşağı qiymət və keyfiyyət hesabına analoji məhsul və xidmətləri bazardan sıxışdırıb çıxara bilərlər. Buna uyğun olaraq məhsul və xidmətə tələb və rəqibin dövriyyəsi də azalır. Eyni zamanda digər bir “əvəzedici” müəssisənin fəaliyyət göstərməsi bazarda məhsulun keyfiyyətinin və qiymətinin müştərilər tərəfindən müqayisə edilməsinə imkan verir. Khanta (2000) və Jucevièius (1998) belə hesab edirlər ki, bu tədqiqatlarda ən mühüm faktor olan dövlət idarələrinin fəaliyyəti nəzərə alınmır. Belə ki, bu amil rəqabət vasitələrini formalaşdırır. Məlum olduğu kimi, dövlət tərəfindən qəbul edən qərar və qaydalar nəticəsində müəssisələr müvafiq olaraq qərarlarını çox tez-tez dəyişirlər. Bütün amilləri ayrı-ayrılıqda təhli edərək müəssisə bazarda rəqabət problemini aşkar edə və hər bir faktorun vaciblik dərəcəsini qiymətləndirə bilər. Bununla yanaşı, belə qiymətləndirmə metodu müəssisəyə sektorun mənfəətliliyini müəyyən etməyə imkan verir: yəni rəqabət nə qədər yüksəkdirsə, bu sektorda biznes fəaliyyəti aşağı ola bilər. Porter (1980) təsdiq etmişdir ki, bir sıra sektorlar gəlirli olduğundan, müəssisələr də təbii olaraq beş rəqabət gücünü nəzərə almaqla öz fəaliyyətlərini optimallaşdıra bilərlər. Beş rəqabət amilindən hər birinin əhəmiyyətliliyi sahənin əsas texniki və iqtisadi xüsusiyyətlərini müəyyən etməyi tələb edir.
Jucevicius (1998) hesab edir ki, rəqabət strategiyası rəqabət vasitələrinin və mümkün rəqabət üstünlüyünün təhlilinə əsaslanmalıdır.
Firma səviyyəli faktorlar. Firma səviyyəli amillərin müəssisənin rəqabət qabiliyyətinə təsiri resurs bazasına əsaslanan konsepsiyanın köməyilə təhlil edilmişdir (38, səh 146). Resurs bazası nəzəriyyəsinə müxtəlif alimlərin (Kollis və Montqomer, 1995; Qrant, 1998, Barni və Arican, 2001) tədqiqatlarında rast gəlinir. Bu tədqiqatlarda müəssisənin daxili amillərinin və resurs növlərinin rolu tədqiq edilmişdir. Resurs bazası nəzəriyyəsinə görə Porter (1980, 1998) modeli müəssisənin daxili tərəfinə inteqrasiya edilmişdir və ona təsir edən ətraf amilləri öyrənmir. Bu nəzəriyyə göstərir ki, rəqabət üstünlüyü hər şeydən əvvəl daxili maddi və qeyri-maddi resursların təşkili vasitəsilə müəyyən edilir. Resurslar Barni (2001) tərəfindən müəyyən edilən tələbləri və şərtləri ödəməlidir: resurslar faydalı, nadir və təkrar olunmaz olmalıdır. Maddi resurslar təcrübədə olduğu kimi fiziki və maliyyə resurslarından ibarətdir. Tikinti, təchizat və məhsul ehtiyatı fiziki resurs hesab edilir. Müəssisənin ölçüsü, məlumatlar bazası, bölgü kanalları, məlumatların saxlanılmasının avtomatlaşdırılmış sistemi də həmçinin fiziki resurslardır (Fitsroy, Halbert, 2005).
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|