Azərbaycan respublikasi kənd тəSƏRRÜfaтi naziRLİYİ

 
35
 
 
olsalar  da  bitkinin  sonrakı
 
normal  inkişafı  üçün  əlverişli 
deyildir.  Belə  cücərtilərin  kök  boğazının  torpaqla  əhatə 
olunmaması nəticəsində suvarılan zaman cücərtilərin köklərinin 
yuyulmasına, çürüməsinə və məhv olmasına səbəb olur (17). 
  Тəbabətdə, kosmetikada, yüngül sənayedə və xalçaçılıqda 
böyük 
əhəmiyyət kəsb edən həna bitkisinin hərtərəfli öyrənilməsi işinə 
alimlərimiz  son  illərdə  də  maraq  göstərmişlər.  C.  Ş. 
Məmmədov  (109;  110)  Abşeron  şəraitində  həna  bitkisinin 
makro  və  mikro  elementlərlə  qidalanmasını,  Т.  M.  Sadiqov 
(133)  Naxçıvan  MR  şəraitində  həna  bitkisinin  mineral  və  üzvi 
gübrələrə tələbatını öyrənmişdir. 
 Yuxarıda deyilənlərdən  aydın olur ki, həna bitkisi ilə hələ 
qədim  zamanlardan  tanış  olan  insanlar  bu  bitkinin  əkilib  
becərilmə  üsulları  ilə  kifayət  qədər  maraqlanmamış  və  onları  
hazır   şəkildə   əldə   etməklə kifayətlənmişlər.  
1935  -  ci  ildən  sonra  Azərbaycan  alimləri  bu  bitkinin 
toxumlarını  əldə  etmiş  və  onların  mədəni  şəraitdə 
becərilməsinə cəhd etmişlər. Demək olar ki, 1970 - ci ilə qədər 
həna  toxumlarından  normal  bitkilər,  alınması  çox  çətinliklər 
törətmişdir.  
1960  -  1970  - ci illərdən sonra  həna  bitkisinin becərilməsi 
ilə məşğul olmuş Azərbaycan alimlərinin tədqiqatları haqqında 
yuxarıda  ətraflı  məlumat  verdik.  Bu  məlumatlardan  da  aydın 
olur  ki,  həna  bitkisinin  toxumlarının  bioloji  xüsusiyyətləri, 
səpin  norması,  üsulu,  toxumaların  basdırılma  dərinliyi  və  s. 
məsələlər  yetərincə  öyrənilməmiş,  saxlanma  müddətindən, 
toplandığı  yarusdan  (mərtəbədən),  becərilmə  şəraitindən  və  s. 
asılı olaraq bu toxumların səpin keyfiyyətinin necə dəyişilməsi 
məsələləri  bu  günə  qədər  diqqətdən  kənarda  qalmışdır.  Həna 
cücərtilərinin  morfoloji  xüsusiyyətləri,  çiçəkləmə  biologiyası 
və  meyvəvermə  xüsusiyyətləri  barəsində  tədqiqat  işləri  yox 
dərəcəsindədir.
 
Həna bitkisinin  vegetativ  çoxaldılması  üsulları, 
səpin  -  əkin  sxemləri,  biçin  üsulları,  biçin  vaxtlarından  asılı 

---

 
36
 
 
olaraq  yarpaq  məhsuldarlığı  və  bu  məhsuldarlığı  artırmaq 
yolları, eləcə də toxum məhsuldarlığı məsələləri və s. tədqiqat-
lardankənarda qalmışdır. 
Bunları  nəzərə  alaraq  həna  bitkisi  üzərində  tədqiqat  işləri 
aparıbgöstərilən məsələləri öyrənməyi   qarşımıza məqsəd qoy-
duq. 
Onu 
da 
qeyd 
edək  ki, 
ayrı-ayrı 
adamlar  və  çox  təs-
süf  ki,  bəzi  hallarda 
alimlər  belə  bu  qiy-
mətli  bitkilər  haq-
qında  səthi  biliyə 
malikdirlər. 
Hətta 
əsas  saç  rəngləyicisi 
olan  həna  tozunun 
bitkidən  yox,  torpaq-
dan hazırlandığını id-
dia  edənlərə  də  rast 
gəlinir.  Ona  görə  də 
bu 
fəsildə 
həna 
bitkisinin 
ümumi 
görünüşünü  də  ver-
məyi məsləhət bildik (şəkil 2.1). 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2. 1. Həna (Lawsonia inermis L.) 
bitkisinin ümumi görünüşü 

---

 
37
 
 
III FƏSİL. HƏNA BİTKİSİNİN AQROBİOLOJİ  
XÜSUSİYYƏТLƏRİ 
3. 1. Müxtəlif şəraitdə yetişdirilən həna toxumlarının 
laboratoriya cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti 
Cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti toxumların bioloji 
xüsusiyyətlərini  və  təsərrüfat  yararlılığını  göstərən  ən  mühüm 
amillərdən biridir (106). 
Həna 
toxumlarının  laboratoriya  şəraitində  cücərmə 
enerjisini və cücərmə qabiliyyətini yoxlamaq məqsədi ilə geniş 
temperatur  diapazonunda  təcrübə  aparılmışdır.  Тoxumların 
cücərmə  enerjisi  normal  toxumların  çüçərməsini  təmin  edən 
minimal  vaxt  (3  gün)  ərzində  cücərən  toxumların  miqdarı  ilə 
hesablanmışdır.  Toxumların  cücərmə  qabiliyyəti  isə  bütün 
normal  toxumların  cücərməsi  üçün  kifayət  edən  vaxt  (7  gün) 
ərzində təyin edilmişdir. Təcrübələr göstərdi ki, 10 
0
C (havada) 
temperatur  həna  toxumlarının  cücərməsi  üçün  ən  aşağı  həddir. 
Optimal  temperaturda  həna  (25 
0
C)  toxumlarında  üçüncü  gün 
cücərmə  müşahidə  edilir.  Cücərmənin  üçüncü  günündə 
toxumlar  ən  yüksək  cücərmə  enerjisinə  malik  olur.  40  -  45 
0
C 
temperaturda  hər  iki  bitki  toxumlarında  cücərmə  qabiliyyəti 
azalır.  50 
0
C  temperatur  isə  həna  və  toxumlarının  cücərməsi 
üçün  ən  kəskin  həddir.  Ayrıayrı  şəraitlərdən  toplanmış  həna 
toxumlarının  cücərmə  enerjisi  və  cücərmə  qabiliyyətlərinin 
optimal  temperaturda  necə  dəyişildiyinə  diqqət  yönəltməyi 
lazım bildik. 
1991-1993  -
 
cü  illərdə  müxtəlif  torpaq  -  iqlim  şəraitində 
becərilən   həna   bitkilərindən  yığılan toxumların laboratoriya 
cücərmə  enerjisi  və  cücərmə  qabiliyyətlərinə  dair  tədqiqat-
larımızın nəticələri cədvəl 3. 1- də verilmişdir. 
Cədvəldən  göründüyü  kimi  optimal  temperaturda  müxtəlif 
şəraitdə  becərilən  bitkilərdən  alınan  toxumların  laboratoriya 
cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti fərqlənir. 
 

---

 
38
 
 
Cədvəl 3. 1 
 
Müxtəlif şəraitdə yetişdirilən həna toxumlarının 
laboratoriyada cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti, faizlə 
 
Тoxumun 
yığıldığı 
yer 
Cücərmə  enerjisi 
Cücərmə   qabiliyyəti 
1991 
1992 
1993 
Orta 
1991 
1992 
1993 
Orta 
   Şirvan 
86,3 
88,5 
89,4 
88,0 
90,2 
92,3 
94,7 
92,4 
Gəncə - 
Qazax 
79,4 
81,3 
82,5 
81,0 
83,7 
85,4 
86,2 
85,1 
İstixana 
şəraiti 
90,9 
93,7 
94,8 
93,1 
94,5 
96,2 
97,3 
96,0 
 
Şirvan  bölgəsində  becərilmiş  həna  bitkilərindən  yığılmış 
toxumların  laboratoriyada  cücərmə    enerjisi  tədqiqat  illərində 
orta hesabla 88,0 %, cücərmə qabiliyyəti isə 92,4 % olmuşdur. 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  becərilmiş  həna  bitkilərindən  yığıl-
mış toxumların isə laboratoriyada cücərmə enerjisi orta hesabla 
81,0  %,  cücərmə  qabiliyyəti  isə  85,1  %  olmuşdur.  İstixanada 
becərilmiş  həna  bitkilərindən  yığılmış  toxumların  laboratoriya 
cücərmə  enerjisi  93,1%,  cücərmə  qabiliyyəti  isə  96,0  %  təşkil 
etmişdir. 

---