Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ MƏDƏNİYYƏTŞÜnasliq üZRƏ elmi-metodiKİ MƏRKƏZ
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
rəqslərlə müşayiətə geniş yer verilirdi. Daha aydın olmaq üçün onların əsas mahiyyətinə, quruluşuna diqqət edək: Cıdır tamaşaları adından göründüyü kimi, qədim türk tayfalarının açıq havada keçirdikləri və kütləviliyi ilə fərqlənən meydan tamaşalarındandır. Cıdır tamaşaları adətən əmək mövsümünün sona çatması, yaxud da başlanması ilə əlaqədar ən yaxşı at çapanların arasında keçirilən müsabiqə idi. Bu müsabiqədə qalib çıxanların el arasında böyük hörməti olardı. Bu tamaşalar zamanı həm də cavanlar onlara baxmağa gələn qızlar arasından seçim edirdilər. Öz atlarını cıdıra hazırlayan cavanlar bu zaman öz sevdikləri qızlara, atlara həsr edilmiş mahnılar oxuyar və bu mahnıların təranələri altında həm də ritmə uyğun rəqs edərdilər. Cıdır tamaşalarında çox zaman cavanlar sevdikləri qızın qarşısına alma atardılar. Əgər qız həmin almanı yerdən götürərsə, onda oğlan həmin evə elçi göndərə bilərdi.
Yuxarı bazarda, Qoca karvansaranın altında və digər yerlərdə çox qədim zamanlardan yayılmışdır. Bu tamaşalar xüsusilə bayram günlərində icra edilirdi və burada belə mahnılar oxunurdu: Əl-qolunu qatdadaram Ay oğlan! Bağrını çatdararam Ay oğlan! Nişanlını alıb qaçaram Ay oğlan! Bəlalı başına bəlalar Açaram, ay oğlan! Zorxana tamaşalarında tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyan oyunlar özünə daha çox yer tuturdu. Belə tamaşalarda müxtəlif pəhləvanların mürəkkəb idman hərəkətlərindən sonra qızların ifasında “yuğ hərəkətlər”, yəni rəqslər ifa olunurdu. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər bu oyunlar zorxanalarda əsasən ilin payız, qış və yaz mövsümündə göstərilirdi. 9
Zorxanada qurşaqtutma mərhələsi əsasən ritmik mahnıların təranələri altında baş verirdi və cavan oğlanlar ifa olunan mahnıların ritminə uyğun rəqslər icra edirdilər. Əyləncə tamaşaları əsasən xalqın asudə vaxtlarında, işdən sonrakı boş saatlarında keçirilirdi və insanların psixologiyası ilə sıx bağlı idi. Bu tamaşalar xalqın qəmini, çətinliklərini gülüşlə yüngülləşdirməkdən ötrü həyata keçirilirdi. Belə tamaşalar orta əsrlərdən başlayaraq, əsasən Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdə, Həmədanda çox geniş yayılmışdı. Əyləncə tamaşalarına ayrı-ayrı kəndlərin bütün əhalisi, qoca, cavan, uşaq, gəlin, qızlar cəmləşərdi. Bu tamaşalarda müxtəlif məzmunlu mahnılar oxunar və onların təranələri altında rəqslər oğlanlar, qızlar, yaşlılar tərəfindən ifa olunardı. Kəndirbaz tamaşaları payızda məhsul mövsümü başa çatdıqdan sonra başlayar və yeni əmək mövsümü başlanana qədər davam edərdi. Azərbaycanda yay ayları isti olduğundan bu tamaşalar nadir hallarda ifa olunardı. Akademik Azad Nəbiyev kəndirbaz tamaşaları haqqında belə yazırdı: “Kəndir üstə oynanan rəqslər qaytağı, tərəkəmə və sairədir. Bunların ahəngi altında oynayana və atılıb düşənə rustambaz və ya kəndirbaz deyərdilər. Onun təlxəyi də olardı. O, çuxanı tərsinə geyib boynundan və qollarından zınqırov asar, üzünə dəridən bir üzlük taxıb aşağıda oyun çıxarmaqla və yamsılamaqla pul yığardı. Təlxək hərdən yuxarıya xitabən: Can qardaş! Hünər kimin üçündür? Hünər sənin üçündür. - deyirdi. Əgər simin üstündə bir qaytağı oynasan, bu yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!”. Sim pəlvan tamaşaları Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Həmədan şəhərlərində, Bakı və onun ətraf kəndlərində orta əsrlərdə çox inkişaf etmişdi. Sim pəlvanları sim üstündə oynamaq və rəqs etməklə bərabər, eyni zamanda akrobatik hərəkətlər göstərərdilər. Sim pəlvanları eyni zamanda akrobat qızlardan da sim üstündə
10
oynamaq, rəqs etmək üçün istifadə edərdilər. Lakin bu tamaşalarda çox çılğın rəqslərdən az istifadə olunardı. Masxara tamaşaları həm Cənubi, həm də Şimali Azərbaycanda orta əsrlərdə çox geniş yayılmışdı. Masxara sözü məzhəkə sözünə yaxındır və Azərbaycanda bu tamaşa növü gülüşlə əlaqədar olub. Belə tamaşalar Avropa xalqlarında olduğu kimi, Yunanıstanda, Özbəkistanda, İranda, Tacikistanda da geniş yayılmışdı. “İran Azərbaycanında komediya ustaları hoqqabaz kələkbaz, masxaraçı, həm də məzhəçi şəklində işlədilib”. Maraqlı cəhətlərdən biri də bu idi ki, həmin tamaşalar kiçik meydançalarda göstərilirdi. Zurnaçılar dəstəsi də müxtəlif xarakterli havalar çalardılar. Bu zaman cavanlar meydana atılaraq rəqslər ifa edərdilər. Əvvəlcə bu havalar zurnanın zil səsində səslənərdi, sonra da onu balabançı öz rəqsləri ilə, mahnıları ilə əvəz edərdi. Məhz bunlardan sonra masxarabaz meydana dəvət olunardı. Qaraçı tamaşaları XIX əsrdə geniş yayılmış və qaraçılar tərəfindən göstərilən tamaşalardır. Bu tamaşalar orta əsrlərdə Şərqin bir sıra şəhərlərində, o cümlədən Məşhəddə, Ərdəbildə, Xoyda da çox yayılmışdı. Köçəri qaraçı həyatından götürülmüş həmin tamaşalar müxtəlif qəbildən olan insanlar tərəfindən maraqla qarşılanırdı. Formasına, quruluşuna görə diqqəti cəlb edən tamaşalarda qaraçı mahnıları ilə bərabər, çılğın qaraçı rəqsləri də göstərilirdi. Qaraçı tamaşaları açıq havada keçirilər və bir neçə saat davam edərdi. Bu tamaşalarda əsasən meydan keşikçisi, dəfçi və rəqqasə qızlar iştirak edərdi. Qaraçı dəstələrində musiqiçilərdən balabançı və zurnaçı, daha sonralar isə qarmonçu da iştirak edirdi. Qaraçı tamaşalarında oyunbaz ayıdan da istifadə olunurdu. Bu oyunda dəfdə ritmik ahəngin təranələri altında ayı rəqs edərdi. Bundan sonra rəqqasə qızlar isə müxtəlif qaraçı rəqsləri ifa edərdilər. Belə rəqslərdən biri də “Şələxo” Azərbaycan xalq rəqsidir. Bu rəqsə ayı gəzdirən və meymun oynadan qaraçılar öz tamaşalarında lazımi yer verərdilər. Sərhəd bilməyən qaraçı dəstələri bu rəqsdən qonşu Gürcüstanda və digər Qafqaz məkanlarında da istifadə etdikləri üçün
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|