Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ MƏDƏNİYYƏTŞÜnasliq üZRƏ elmi-metodiKİ MƏRKƏZ
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
20
olduğunu tanıyır. Yəni adi Azərbaycan rəqs melodiyası artıq operetta janrında özünə yer tutur. “O olmasın, bu olsun” operettasının I pərdəsində Rüstəm bəy və Məşədi İbadın duetinin melodiyası isə “Darçını” Azərbaycan xalq rəqsindən götürülmüşdür. Dahi bəstəkar bu dueti də yaradarkən onu olduğu kimi köçürməmiş, “Darçını” rəqsini vokal ifaya uyğunlaşdırmışdır. Ü.Hacıbəyli “Arşın mal alan” operettasında “Arşın malçı mal göstər” qızlar xorunun nəqarətində də türk dünyasında geniş yayılmış “Qaladan-qalaya” adlı mahnı-rəqsdən istifadə etmişdir. Böyük Azərbaycan bəstəkarı M.Maqomayev də Azərbaycan xalq melodiyalarına biganə qalmayaraq onlardan məharətlə istifadə etmiş, keçən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində özünün simfonik rəqslərini yaratmışdır. İlk
Azərbaycan baletinin yaradıcısı olan
bəstəkar Ə.Bədəlbəylinin “Qız qalası” əsərində istifadə olunan rəqslərə dahi Ü.Hacıbəyli öz münasibətini bildirərək demişdir: “Balet kollektivi öz qarşısında xalq rəqslərində saxta şablonçuluqdan qaçmaq, xalq əfsanəsini bədii realist vasitələrlə göstərmək vəzifəsini qoymuş və buna nail ola bilmişdir”. Əfrasiyab Bədəlbəyli “Qız qalası” baletində “Ay bəri bax” mahnı-rəqsindən, “Şalaxo”, “Kikican”, “Tərəkəmə”, “Keçiməməsi” rəqs havalarından məharətlə istifadə etmiş, əsərin müxtəlif nəsillərdən olan tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmasına zəmin yaratmışdır. Görkəmli bəstəkarımız Qara Qarayev öz yaradıcılığında xalq musiqisindən sitat kimi istifadə etməsə də, onların intonasiyalarından, ritmindən yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. Məsələn, onun “Yeddi gözəl” baletindəki “Təlxəklərin rəqsi”ndə Azərbaycan xalq rəqs melodiyası olan “Brilyant”dan elə məharətlə istifadə olunmuşdur ki, ilk baxışdan onlar arasından oxşarlığı tapmaq o qədər də asan deyildir. Belə ki, bəstəkar bu rəqsin melodiyasını xromatikləşdirib, ladını dəyişdirərək, onu başqa tonallığa köçürmüş, orijinal müşayiətlə diapazonu genişləndirib, tez-tez tonikaya qayıtmaqdan imtina etmişdir. Beləliklə, “Təlxəklər rəqsi” nümunəsində “Brilyant” xalq
21
rəqsi “rəqsdən-rəqsliliyə” çevrilərək, yeni simfonik ifa tərzi ilə, yeni forma və quruluşda tamaşaçılara təqdim olunmuşdur. “Yeddi gözəl” baletindəki “Rəfiqələr rəqsi”ndə bəstəkar saz havalarından istifadə edərkən yenə də xalq musiqisinə, xalq yaradıcılığına orijinal bir üslubla, bədii təfəkkür tərzi ilə yanaşmışdır. Burada “Baş müxəmməs” və “Duraxanı” aşıq havaları üçün səciyyəvi olan rəqs intonasiyaları müəyyən dəyişikliyə uğrayandan sonra tamamilə yeni bir səslənmə kəsb etmişdir. Görkəmli bəstəkar Soltan Hacıbəyov “Gülşən” baletində “Yürüş” musiqisini “Tərəkəmə”, “Gülşənin rəfiqələrinin rəqsi”ni isə “Vağzalı” Azərbaycan xalq rəqsləri əsasında yaratmışdır. Tanınmış bəstəkar Ramiz Mirişli “Tıq-tıq xanım” cizgi filmində toy məclisinin təsvirində “Nəlbəki” rəqsindən ustalıqla istifadə etmişdir. Bəstəkar Oqtay Rəcəbov “Neft şahzadəsi” cizgi filminin sonunda ayrı-ayrı lövhələrin emosional təsiri üçün “Mirzəyi” Azərbaycan xalq rəqsinin simfonik səslənməsindən bacarıqla istifadə etmişdir. Keçən əsrin 30-cu illərində Azərbaycana “Şahsənəm” operasını yazmaq üçün dəvət olunmuş görkəmli rus bəstəkarı R.Qliyer də xalq rəqs melodiyalarına biganə qalmamış, operanın uvertürasının işlənmə hissəsində “Ənzəli” xalq rəqsindən bir epizod kimi istifadə etmişdir. Göstərdiyimiz faktiki nümunələr belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, Azərbaycan xalq rəqs melodiyaları heç də təsadüfən professional bəstəkar yaradıcılığına yol tapmamışdır. Ü.Hacıbəyli “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” adlı elmi əsərində digər janrlarla bərabər rəqs janrının da çox mütənasib və ciddi sistemə əsaslandığını nəzərə çatdıraraq yazır: “Azərbaycan xalq mahnıları, təsnif, diringə, rəqs havaları və s. musiqi formalarının elmi-tədqiqi və təhlili göstərir ki, Azərbaycan xalqının musiqi incəsənəti çox mütənasib və ciddi bir sistemə əsaslanır. Azərbaycan xalq musiqisinin bütün elmi-nəzəri məsələləri də öz əsasını bu sistemdən alır”.
22
Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan xalq rəqslərinin məzmununa görə təsnifatına və adlarının mənalarına diqqət yetirmək və tədris prosesinə onları sistemli şəkildə tətbiq etmək diqqəti cəlb edən əhəmiyyətli məsələlərdən biridir. Unutmaq olmaz ki, rəqs mədəniyyəti Azərbaycan xalqının həyatında həmişə xüsusi yer tutub. Azərbaycan xalq rəqslərinin inkişafı xalqın məişəti və adət-ənənələri ilə sıx bağlıdır. Rəqs etmə bacarığı insanların təbii tələbatı əsasında yaranıb formalaşmışdır. Rəqslər toy mərasimlərinin, xalq tamaşalarının, gənclərin istirahət gecələrinin və idman yarışlarının mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Bax elə buna görə də müxtəlif növ xalq rəqs melodiyaları meydana gəlmiş və bu rəqslərdə hər bir rəqs üçün səciyyəvi olan ifadə vasitələri, o cümlədən, ritm və temp xüsusiyyətləri nəzərə çarpmışdır. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi xalq rəqs musiqisinin məna dəyəri, təsnifatı görkəmli sənətşünas-musiqişünas alim Bayram Hüseynlinin elmi əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Onun təsnifat prinsipləri üç mövqeyə əsaslanmış və rəqslər musiqi müşayiətinə, rəqs
edənlərin cinsi
və sayına, rəqslərin janrına görə müəyyənləşdirilmişdir. Musiqi mətnindən asılı olaraq, Azərbaycan xalq rəqs musiqisi bu növlərə ayrılır: vokal, vokal-instrumental, instrumental.
formasıdır. Vokal-instrumental müşayiətli rəqslər – xalq musiqisinin və xoreoqrafiya mədəniyyətinin inkişafının sonrakı mərhələsinə aiddir. Bu zaman ən sadə musiqi alətlərinin yaranması və onların mükəmməlləşdirilməsi oxumanın instrumental müşayiəti üçün imkan yaratmışdır. Nəhayət, üçüncü növ - instrumental rəqs musiqisidir. Xalq rəqslərinin bu növü musiqi yaradıcılığının və xoreoqrafiya sənətinin inkişafının daha sonrakı mərhələsində meydana gəlmişdir. Bu zaman mükəmməlləşdirilmiş musiqi alətlərində artıq müxtəlif rəqs melodiyaları ifa etmək mümkün idi. Rəqsin xarakteri melodiyanın xarakteri ilə - lirik və ya alovlu- coşqun, rəvan və ya sıçrayışlı olması ilə müəyyən edilir. İstedadlı Azərbaycan xalqı öz xarakterinə uyğun olaraq, həm şən, coşqun, həm
23
də dərin lirik, plastik, son dərəcə hiss və həyəcanla dolu rəqslər yaratmışdır. Azərbaycan xalq rəqsləri üçün dəqiq müəyyən olunmuş temp səciyyəvidir. Bu əlamətə görə Azərbaycan xalq rəqs musiqisi üç qrup üzrə təsnif olunur: birinci - asta templi rəqslər, onları əsasən yaşlı kişi və qadınlar ifa edirlər; ikinci - gənc qızlar və oğlanlar tərəfindən ifa olunan orta templi lirik rəqslər; üçüncü - cəld hərəkətli coşqun rəqslər, bunlar gənc oğlanların rəqsidir, lakin onları qızlar da ifa edirlər. Qadın rəqslərinin musiqisi təmkinliyi, yumşaqlığı, rəvanlığı ilə seçilir. Yüngül, süzə-süzə ifa olunan qadın rəqsləri bədənin yuxarı hissəsinin, əllərin plastik hərəkətlərinə əsaslanır. Kişi rəqslərinin musiqisi çox iti, alovlu, coşqundur, tempi sürətlidir. Kişi rəqsləri ayaq hərəkətlərinin müxtəlifliyi ilə seçilir. Rəqsin ritmik şəkli sabit olub, gücün, qəhrəmanlığın, cəsarətin ifadəsi kimi diqqəti cəlb edir. Azərbaycan rəqsləri əsasən solo ifa olunur. Rəqsdə bir neçə nəfər iştirak edərkən, onlardan hər biri improvizasiya edərək yeni hərəkətlər tapmağa, fərqlənməyə can atır, bir növ, müstəqil rəqs edir, yəni rəqs edənlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə çıxış etmirlər. Azərbaycan rəqs
musiqisi dəqiq
ifadə edilmiş, qüvvətləndirilmiş metroritmə malikdir. Qadın rəqsləri üçün 3 paylı, kişi rəqsləri üçün isə 2 paylı ölçü daha səciyyəvidir. Lakin Azərbaycan xalq musiqisi üçün səciyyəvi ritmik quruluş əsasən 6 / 8 ölçüsünə əsaslanır. Aparılan təhlil və ümumiləşdirmələr göstərir ki, bir qayda olaraq, Azərbaycan xalq rəqsləri melodiya əsasına və quruluşuna görə 3 bölmədən ibarət olur. Birinci bölmə – sürətli, meydanda yeriş; ikinci – lirik, bir yerdə ifa; üçüncü – yenə meydanda yeriş, sürətli, əzəmətli, böyük emosional coşqunluqla ifa tərzinə malikdir. Azərbaycan xalq rəqsləri kiçik həcmli incəsənət əsərləri olduğuna görə bədii obrazların xüsusi psixoloji mürəkkəbliyi ilə seçilmir, bu da onların asan qavranılmasına, anlaşılmasına müsbət təsir göstərir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu sadəlik, asanlıq primitivlikdən uzaqdır, xalq rəqs musiqisinin anlaşılması isə xalq 24
yaradıcılığının bütün növləri kimi, daha çox bədii və ideya məzmununun dəyəri, ahəngdarlığı ilə uzlaşır. Janr təsnifatı baxımından Azərbaycan xalq rəqsləri digər xalqların rəqsləri kimi, mərasim, əmək, qəhrəmanlıq, hərbi, idman, yallı-oyun və digər mövzular üzrə müxtəlif qruplara ayrılır. Onların hamısı xalqın həyat və məişətini əks etdirir. Onun milli xüsusiyyətlərini, milli koloritini nəzərə çatdırır. Xalq rəqs sənəti nümunələri sırasında süjetli, şənlik, xoş zarafat məzmunlu oyun rəqsləri geniş yer tutur. Məişət rəqsləri xalqın inkişafının tarixi təkamülü, onun məişət şəraiti, adət-ənənələri ilə əlaqədar yaranmışdır. İnsanlar müxtəlif bayramları, şənlikləri qeyd edərkən, qonaqları salamlayarkən rəngarəng melodiyaların müşayiətilə rəqs edirlər. Uşaqların və böyüklərin – hamının rəqs etdiyi toylar isə ən çox rəqs musiqisi, oyun və rəqslərlə yadda qalır, xoş təsir bağışlayır. Azərbaycan xalq rəqslərinin musiqisi, onların ritmi uşaqların da böyük marağına səbəb olur. Məktəblilərin musiqi-estetik tərbiyəsi sistemində Azərbaycan xalq rəqslərindən istifadə, həmçinin, Zaqafqaziya və Orta Asiya xalqlarının rəqs musiqisinə də böyük maraq oyadır. Melodik və ritmik quruluşu baxımdan daha yaxın nümunələr əsasında digər xalqların musiqi materialını tədricən onların diqqətinə çatdırmaq imkanı yaranır. Artıq tanış olan lad və ritmik ahənglərə məxsus əsərlərlə yanaşı, tədricən musiqi mədəniyyətinin daha az tanış olan əsərlərini, o cümlədən, peşəkar Azərbaycan, rus, Qərbi Avropa bəstəkarlarının əsərlərini dinləyicilərə təqdim etmək olur. Bu prosesdə şagirdlərin musiqi zövqü, musiqi mədəniyyəti tədricən formalaşır, onların mənəvi dünyası zənginləşir, dünya görüşü genişlənir. Azərbaycan xalq rəqs melodiyalarının müşayiətilə musiqili- didaktik oyunlar keçirmək, uşaqların yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişafına yönəlmiş rəqs hərəkətlərini təqlid edən improvizasiyalar etmək bacarığının formalaşdırılması bütün dövrlərdə məşhur sənətkarlar, pedaqoq və alimlər tərəfindən tövsiyə olunmuşdur. Bu tövsiyələrə əsasən, rəqs melodiyalarından dərs prosesində istifadə edərkən, uşaqların yaş xüsusiyyətlərinə və onların musiqi inkişafına, 25
təsir imkanlarına uyğun olaraq seçilməsi də məsləhət görülür. Sinifdən-sinfə keçərkən repertuar quruluşuna, forma, janr və tərkibinə görə çətinləşir, xalq yaradıcılığı, klassika və müasirliyin sıx intonasiya əlaqəsinə uyğun olaraq qurulur. Rəqs musiqisindən istifadə praktiki olaraq, həmin metodik prinsiplərə əsaslanır. Tədris prosesində Azərbaycan xalq və bəstəkar musiqisinin hərtərəfli və müxtəlif janrlı istifadəsi məqsədəuyğun hesab olunur. Azərbaycan xalq rəqsləri müxtəlif janrlı, müxtəlif xarakterli rəqs folklorunun klassik nümunələri ilə müxtəlif yaş dövrünü keçirən musiqi, incəsənət məktəbi şagirdlərini tanış edərkən müvafiqlik prinsipinə istinad olunmalıdır. Tədris prosesində əmək və məişət, təntənəli toy və məzəli, şənlik və yumor dolu oyun rəqslərin, nazlı, şıltaq, incə, zərif, lirik qadın və alovlu, mübariz, əzmli kişi rəqslərinin, müxtəlif templərdə - astadan başlayaraq, çox sürətli tempə qədər – ifa olunan solo rəqslərin, uşaqların da cəlb olunduğu oyun elementləri ilə zəngin, fəal, şən xarakterli yallı rəqslərinin təqdim olunması da nəzərə alınmalı, əlverişli musiqi nümunələri kimi dəyərləndirilməlidir.
26
1.
Allahverdiyev M.Q. Azərbaycanda xalq teatrı tarixi. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1990, 233 s. 2.
1965, 412 s. 3.
Hacıbəyov Ü.Ə. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı, Yazıçı, 1985, 154 s. 4.
5.
Hüseynli B.X. Azərbaycan xalq rəqs
musiqisinin klassifikasiyası. “Azərbaycan incəsənəti”, XII cild, Azərbaycan EA-nın nəşri, Bakı: 1968, s.67-93. 6.
Nəbiyev A. El nəğmələri, xalq oyunları. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988. 7.
1983, 478 s. 8.
Zamanlı S.A. Azərbaycan Respublikasının tarixi günləri və milli bayramları (Metodik vəsait). Bakı: 1999, 92 s.
27
28
Document Outline
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|