Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ MƏDƏNİYYƏTŞÜnasliq üZRƏ elmi-metodiKİ MƏRKƏZ
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
sairə kimi Azərbaycan rəqslərindən istifadə olunurdu və bu gün də Azərbaycan rayonlarında onlardan istifadə edilir. Adı çəkilən oyunları və orada ifa olunan rəqsləri qədim zamanlardakı kimi sadalamaq mümkün olmasa da bu rəqslərin bəzilərinin melodiyaları XX əsrdə təcrübəli bəstəkar, musiqişünaslar tərəfindən lentlərə, notlara alınaraq gələcək nəsillərə saxlamaq mümkün olmuşdur. Son vaxtlar müxtəlif özfəaliyyət kollektivləri tərəfindən də bu rəqslərdəki qədimdən gələn süjetlər saxlanılmaqla onlara müasir dövrün tələblərinə uyğun yeniliklər gətirənlər də olmuşdur. Lakin bu cür yeniliklər qədim ənənələri tam şəkildə inkar etməməlidir. Azərbaycan xalq rəqslərinin geniş tətbiq olduğu məkanlardan biri də toy mərasimləridir. Çox qədimlərdən toy mərasimləri toy mağarlarında həyata keçirilirdi. Bu cür el şənlikləri zamanı müxtəlif mahnılar, aşıq musiqisi ilə yanaşı, həm də Azərbaycan xalq rəqsləri də ifa olunurdu. Əvvəllər qız və oğlan toyları ayrı-ayrılıqda keçirilirdi. Həmin toylarda fərdi rəqslər, duet şəklində rəqslər və kütləvi rəqslərdən (yallılardan) geniş şəkildə istifadə olunurdu. Rəqslərdən el içində keçirilən toy və bayramlarda istifadə olunduğu kimi, eyni zamanda saraylarda, varlı insanların yığıncaqlarında, qonaqlıqlarda da istifadə edilirdi. Belə xeyirxah insanlardan biri də XIX əsrin II yarısında Şirvan mahalında musiqi incəsənətimizin tərəqqisində çox böyük xidmətləri olmuş Mahmud ağa Əhmədağa oğlunu göstərmək olar (1826-1896). Şamaxı mahalında çox varlı mülkədar kimi tanınan Mahmud ağanın təşkil etdiyi musiqi məclislərinin sorağı bütün Qafqaza və digər ölkələrə yayılmışdı. XIX əsrin II yarısında Şamaxı mahalına gələn səyyahların əksəriyyəti Mahmud ağanın qonaqları olmuşlar. Bu qonaqlardan biri də məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma olmuşdur. O həmin cəhəti diqqət mərkəzinə gətirərək deyirdi ki, Şamaxının varlı tatarlarından (azərbaycanlı – N.M.) olan Mahmud bəy bizi iransayağı şama və rəqqasələrin iştirak etdiyi gecəyə çağırdı.... Onun evi İranın (Azərbaycanın – N.M.) ən gözəl binalarından biridir. ... Biz Şərq
15
qaydasında sahmana salınmış salona daxil olduq..... Böyük pəncərə qarşısında 3 rəqqasə və 5 musiqiçi oturmuşdu. Mahmud ağanın tanınmış qonaqlarından biri də Peterburq Rəssamlıq Akademiyasının prezidenti, məşhur rəssam, knyaz Qaqarin olmuşdur. Mahmud ağanın məclisində Nisə xanımın rəqsləri onu çox məftun etmişdir. Bu görüşdən sonra rəssam özünün “Şamaxı rəqqasları” adlı tablosunu yaradır. O, öz qeydlərində Nisə xanımla yanaşı Sona, Rəna, Səkinə, Hikmət və Məleykə kimi istedadlı rəqqasların da adlarını yazmışdı. Azərbaycanın məşhur şairlərindən S.Ə.Şirvani, X.B.Natəvan, M.A. Müctehidzadə və digərləri də Şamaxıda, Gəncədə, Şuşada musiqi məclisləri keçirmişlər. Həmin məclislərdə şeirlərlə bərabər mahnılar, muğam-dəsgahları və bir-birindən maraqlı rəqslər də ifa olunmuşdur. Azərbaycanın görkəmli yazıçı-dramaturqu Ə.Haqverdiyev də Şuşada (1901), Bakıda (1902) “Şərq konsertləri” adı altında musiqili səhnəciklər tərtib edərək tamaşalar göstərirdi. Həmin tamaşalar “Azərbaycan toyu” adı ilə sona yetirdi. Bu konsertlərdə muğam, xalq mahnıları, aşıq havaları və musiqili səhnəciklərlə yanaşı, Azərbaycan xalq rəqsləri də ifa olunurdu. XX əsrin əvvəllərində “Şərq konsertləri” o qədər populyarlaşmışdı ki, tədricən inkişaf edərək “Şərq gecələri” adlı tamaşalara çevrildi. Tamaşaçıların estetik zövqünə müsbət təsir göstərən “Şərq gecələri”nin proqramı konsertlərə nisbətən bir qədər geniş və çoxcəhətli idi. Əgər konsertlərdə təkcə xanəndələr və aşıqlar iştirak edirdisə, “Şərq gecələri”ndə həm “Şərq konserti”nə yer verilər, həm də kiçik həcmli teatr tamaşaları göstərilər və axırda da rəqs təşkil olunardı”. F.Şuşinskinin həmin fikrindən aydın olduğu kimi, bütün “Şərq gecələri” proqramı mütləq rəqslərlə sona çatırdı ki, bu da adı çəkilən tamaşalara marağı bir qədər də artırırdı. Yəni rəqslər belə tamaşaların daha maraqlı alınmasına, onların məzmun, süjet istiqamətinə zənginləşməsinə səbəb olurdu. Belə bir mövqe tamaşalara gələnlərin sayının artmasına, tamaşaların xalq içərisində populyarlığına geniş imkan yaradırdı. 16
XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olan neft bumu ümumilikdə ölkənin, o cümlədən Bakı, Şuşa, Gəncə və digər şəhərlərdə vəziyyətin dəyişməsinə və musiqiçilər, xanəndələr arasında təbəqələşməyə gətirib çıxarırdı. Görkəmli Azərbaycan müğənnisi, SSRİ xalq artisti, professor Bülbül Məmmədov o dövrdə olan toyların formasından, quruluşundan bəhs edərək deyirdi: “Şəhərlərdəki məclis və toylar dörd yerə bölünürdü: birinci, ürəfa məclisləri; ikinci, əsnaf toyu; üçüncü, lotu toyları; dördüncü, erməni toyları, müxtəlif qonaqlıqlar və kef məclisləri”. Bülbülün dediyinə görə, ürəfa toylarında ancaq dəsgahlar oxunardı və oyun havaları çalınmazdı. Əsnaf toylarına ikinci dərəcəli xanəndələr dəvət olunardı və iki saat dəsgah oxunandan sonra bir-iki adamın oynamasına icazə verilərdi. Lotu toylarında oxumaqdan çox rəqs havaları çalınar və insanlar rəqs edərdilər. Bu toylarda məclisi rəqqasələr və mütrüblər idarə edirdilər. Lotu toyları əsasən Bakı şəhərində çox inkişaf etmiş idi ki, burada da çoxlu pul yığmaq əsas məqsəd idi. Azərbaycan xalq rəqslərinin mahiyyəti, quruluşu haqqında deyilənlər bir daha göstərir ki, əslində xalq yaradıcılığının bu mühüm sahəsi melodiya və xoreoqrafik ünsürlərlə vəhdətdə inkişaf etmiş, əsrlərdən-əsrlərə keçərək müxtəlif nəsillərdən olan insanların zövqünü oxşamışdır. Bununla belə, çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən belə bir fikri də inkar etmək olmaz ki, hər hansı rəqsin xoreoqrafik əlamətlərindən, formasından əvvəl müvafiq melodiya, səslər, avazlar qaynağı yaranmışdır. Təsadüfi deyildir ki, sənətşünas alimlərdən bir çoxu, o cümlədən Bayram Hüseynli, Əhməd İsazadə, Kamal Həsənov və başqaları öz tədqiqat işlərində problemin həmin cəhətinə də xüsusi diqqət yetirmişlər. Sənətşünaslıq namizədi, professor Bayram Hüseynlinin tədqiqatları yuxarıda göstərdiyimiz istiqamət baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onun uzun müddət apardığı tədqiqat işləri “Azərbaycan xalq rəqs melodiyaları” adı ilə 1-ci və 2-ci dəftər şəklində Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı tərəfindən 1965-1966-cı illərdə nəşr edilmiş, problemin elmi və təcrübi məsələləri ilə məşğul olan tədqiqatçıların nəzərinə çatdırılmışdır. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|