Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq

sində tərəqqinin və Fransa tərəfindən öz beynəlxalq təəhhüdlərinə əməl 
etmək  cəhdinin ümumi  məcrasına  sığışmır.  Lakin  belə  mövqeyə  daxili 
siyasi mülahizələr və hakimlərin ümumi səsvermə qaydasında seçilmiş, 
yəni mili suverenliyin ifadələri hesab edilən şəxslərlə münaqişəyə girmək 
istəmədikləri ilə haqq qazandırılır. Ümumi səsvermə ilə seçilmiş və milli 
suverenliyin daşıyıcısı rolunda çıxış edən parlament yeganə qanunverici 
orqandır.  Əgər  o,  bilərəkdən  və  yaxud  bilməyərəkdən  beynəlxalq 
müqaviləyə, hətta Konstitusiyaya zidd akt qəbul edərsə, məhkəmə həmin 
akta  tabe  olmalı  və  millətin  seçilmiş  nümayəndələri  ilə  münaqişəyə 
girməməlidir. 
Bu,  məhkəmə  praktikası  üçün  başlıca  bəraətdir  və  belə  bir 
vəziyyətdə biz daxili hüquq prinsipləri ilə beynəlxalq hüquq prinsipləri 
arasında real ziddiyyət hallarını müşahidə edirik. 
Lakin  1958-ci  ildən  başlayaraq,  bu  praktikadan  və  bu  meyldən 
Konstitusiya Şurasının mövcudluğundan irəli gələn istisnalar  edilir. İlk 
vaxtlar  Konstitusiya  Şurasına  hakimiyyət  orqanlarının  yalnız  bir  qismi 
müraciət edə bilərdi və o, yalnız Konstitusiya aktının fəaliyyət sahəsi ilə 
müqayisə  etməklə  qanunun  fəaliyyət  sahəsini  məhdudlaşdıran  34-cü 
maddəyə əməl edilməsini tövsiyə edərdi. 
Lakin  illər  keçdikcə  Konstitusiya  Şurası  qanunların,  yalnız 
səlahiyyətlər  haqqında  Konstitusiyada  əks  etdirilmiş  normalarla 
müqayisədə  deyil,  həm  də  əsas  normalarla  müqayisədə  Konstitusiyaya 
uyğunluğunu  yoxlayaraq  öz  nəzarət  dairəsini  genişləndirdi.  Bundan 
əlavə,  1974-cü  ilin  oktyabrında  Konstitusiyaya,  Konstitusiya  Şurasının 
müvafiq  məsələlərə  müdaxiləsini  genişləndirmək  məqsədilə  dəyişiklik 
edildi. O vaxtdan etibarən Konstitusiya Şurası azı altmış nəfər parlament 
üzvündən  ibarət  olur.  Onlar  mübahisəli  işlərə  baxmaq  üçün 
yaradılmışdılar və qanuni qərar qəbul etmək hüququna malik idilər. 
Bütün  bunlar  qanunların  Konstitusiyaya  uyğunluğu  üzərində 
səmərəli  nəzarət  müəyyənləşdirilməsinə  səbəb  olmuşdur  ki,  bu  da 
praktikada  Konstitusiya,  müqavilələr  və  qanunlar  arasında  prinsipcə 
mövcud olan iyerarxik qarşılıqlı asılılığı tamamlayır. 
Qanun  aktları  ümumi  normalarla  müəyyənləşdirilən  inzibati 
aktlardır. Yəni bu aktlar əvvələn, administrasiyanın qəbul etdiyi aktlardır 
və  bu  mənada  bunlar  iyerarxiya  üzrə  yuxarı  təbəqəli  kateqoriyaya 
münasibətdə  tabe  vəziyyətdədir;  ikincisi,  bunlar  öz  növbəsində  həm 
vətəndaşlar  üçün,  həm  də  administrasiyanın  özü  üçün  normativ 
mənbədir. 
Qanun aktları, xüsusilə bunlar müqavilələr əsasında və yaxud 
124 

---

qanunların icrası ilə əlaqədar qəbul edildiyi təqdirdə, qanun Konstitusiya 
və müqavilələrə qeyd-şərtsiz tabedir. Bu, əvvəlcə məhkəmə praktikası ilə 
fərqləndirilmiş,  indi  isə  Konstitusiyada  təsbit  edilmiş  olan  reqlamentar 
hakimiyyətin  müstəqil  üstün  hüquqlan  ilə  münasibətdə  də  doğrudur. 
Dövlət Şurasının Labonun işinə dair 8 avqust, 1919-cu il tarixli qərarında 
Respublika  Prezidentinin  polisin  fəaliyyətinə  nəzarət  məsələləri  üzrə 
müstəqil qərarlar qəbul etmək hüququ təsdiq olunur. Jamarm işinə dair 7 
fevral, 1936-cı il qərannda isə hər hansı xidmət rəhbərinin öz təşkilatı üzrə 
qaydalar  qəbul  etmək  hüququ  təsbit  olunmuşdur.  Hazırda  bu  sistem 
Konstitusiyanın  34  və  37-ci  maddələrində  təsbit  edilmişdir.  Həmin 
maddələrə  əsasən,  hökumətə  34-cü  maddədə  qanunvericiliklə 
tənzimlənmə  sahəsinə  aid  edilməyən  bütün  məsələlər  üzrə  reqlamentar 
hakimiyyət səlahiyyəti verilir. Lakin bu halda da müstəqillik tam deyildir, 
çünki  qanuni  aktlar  Konstitusiyaya  və  ümumi  hüquqi  prinsiplərə  tabe 
edilmişdir. 
Tabe  xarakterli  olan  qanun  aktı  öz  növbəsində  qanunçuluq 
mənbəyidir. Bu ifadənin ikili mənası vardır. 
Birincisi,  qanun  aktları  arasında  vəzifə  iyerarxiyasına  uyğun 
iyerarxiya mövcuddur. Hökumətin qərarı qanunçuluğa əməl edilməsində, 
misal üçün, nazirlərin, prefektlərin və yaxud merlərin qərarlarına nisbətən 
üstünlüyə  malik  olmasıdır;  bu  iyerarxiya  respublika  Prezidentinin 
dekretlərindən başlayır və bələdiyyə qərarları ilə başa çatmalıdır. 
İkincisi,  qanun  aktlarının  həmin  orqanın  fərdi  aktları  üzərində 
üstünlüyə malik olmasıdır. Bu prinsipin kökü Roma hüququna gedib çıxır 
-  qanun  aktının  müəllifi  özü  aktı  dəyişdirə  və  yaxud  ləğv  edə  bilər. 
Deməli,  müəllif  aktı  dəyişdirmək  və  yaxud  ləğv  etmək  hüququna 
malikdir,  lakin  bəzi  hallarda  buna  əməl  edilmir,  akt  hər  dəfə  fərdi 
səviyyədə tətbiq olunur. Misal üçün, əgər dekret qulluqçulann hər hansı 
kateqoriyasının  statusunu  müəyyənləşdirir  və  onların  hər  hansı  bir 
qaydaya  uyğun  olaraq  təyin  edilməsini  nəzərdə  tutursa,  hökumət  özü 
həmin dekreti, əgər o, qanuna ziddirsə dəyişdirə bilər. Normativ aktların 
fərdi  aktlar  üzərində  üstünlüyü  bu  zəmində  qurulur;  hakimiyyət  orqanı 
ümumi qaydalardan fərdi istisnalar müəyyənləşdirə bilməz. 
Beləliklə, yazılı hüquq mənbələri böyük rəngarəngliyi və məlum 
mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir. Digər normativ mənbələr üçün əsas yaradan 
qanunlar və dekretlər hazırda çox zaman məcəllələrlə birləşdirilir ki, bu da 
qanunvericiliyin tələblərinə uyğundur. 
Azərbaycan  Respublikasında  dövlət  idarəetməsində  qanunçu- 
luğun və intizamın təmin edilməsi dedikdə bütün dövlət orqanları. 
125 

---

qeyri-hökumət  təşkilatları  (ictimai  birliklər  və  fondlar),  vəzifəli  şəxslər 
və  vətəndaşlar  tərəfindən  qüvvədə  olan  qanunvericiliyə  eyni  cür  və 
dürüst əməl edilməsi başa düşülür. 
Qanunçuluğun prinsipləri aşağıdakılardır; 
■
 
qanunun aliliyi, 
■
 
qanunçuluğun vahidliyi, 
■
 
qanunçuluğun aşkarlığı, 
■
 
qanunçuluğun və məqsədəuyğunluğun  qarşı-qarşıya  qoyulma 
sının yolverilməzliyi, 
■
 
qanunçuluğun reallığı. 
Qanun təminatı sistemi üç yolla  həyata  keçirilir;ümumi şərtlər, 
xüsusi-hüquqi vasitələr və təşkilati-hüquqi vasitələr. 
Ümumi şərtləri; siyasi, iqtisadi, ideoloji və hüquqi şərtlər təşkil 
edir. 
Xüsusi-hüquqi  vasitələrə;  nəzarətin  keçirilməsi,  yoxlamaların 
aparılması, şikayətin və protestin verilməsi aiddir. 
Təşkilati-hüquqi vasitələrə: qanunçuluğun mühafizəsi sahəsində 
fəaliyyət göstərən orqanların yaradılması; hüquq-mühafizə orqanlarının 
qulluqçularının  peşəkarlığı,  səlahiyyətlərinin  səmərəli  və  dəqiq 
bölünməsi və sair təşkilati tədbirlər daxildir. 
§ 2. Ümumi (ictimai) xidmdthrin təşkili və fəaliyyət prinsipləri 
anlayışı və vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsi 
Söhbət,  məsələn,  qərarlar  qəbul  etmək  hüququ  və  hüquq 
təminetmə  fəaliyyətində  rəsmi  icra  imtiyazı  sahəsində  qabaqcadan 
xəbərdarlıq  prinsiplərindən  gedir.  Digər  prinsiplər  də  mövcuddur  ki, 
bunlardan  da  üçü  ən  mühümdür;  bunlar  fəaliyyətin  fasiləsizliyi, 
iyerarxiya və müstəqillik prinsipləridir. 
Fəaliyyətin  fasiləsizliyi  prinsivi
  ümumi  (ictimai)  xidmətlərdə  həmişə 
fəaliyyət göstərmə deməkdir. Bu ideya inzibati hüququn öz mahiyyəti və 
ümumi  (ictimai)  xidmət  anlayışı  ilə  bağlıdır.  Əgər  xidmətə  ümumi 
üstünlük  verilirsə,  bu,  onun  vacibliyinə  və  ictimai  faydalılığına  görə 
edilir.  Bunlardan  da  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  onun  fəaliyyətində 
fasiləsizlik də təmin olunmalıdır. 
Məhkəmə  praktikasında  bu  prinsiplərə  istinadən  dövlət 
qulluqçularının,  agentlərinin  və  konsessiyaçılannın  fəaliyyətləri  ilə 
əlaqədar bir sıra qərarlar qəbul edilmişdir. 
Agentlər,  yəni  qulluqçular  və  yaxud  sözün  geniş  mənasında 
dövlət məmurları özlərinin iştirakı və fəaliyyəti ilə ümumi (ictimai) 
126 

---