Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq

 ___________________ X
 FƏSIL
 __________________  
MƏSULİYYƏT PRİNSİPİ 
§ 1. ümumi məsuliyyət rejimi anluyışı və təqsirə görə məsuliyyət 
Ümumi  tərifi.  Məsuliyyət  anlayışı  təkcə  inzibati  hüquq 
münasibətlərinə  xas  deyildir.  O,  xüsusi  hüququn  da  çox  mühüm  bir 
bölməsini təşkil edir. Hər iki halda hüquqi məsuliyyət o vaxt yaranır ki, 
idarəetmə orqanlarının qanunsuz hərəkətləri nəticəsində başqasına ziyan 
vurulsun. Vurulmuş belə zərəri ödəmək onun vəzifəsidir. 
Təkamülü.  İnzibati  hüquq  münasibətləri  dairəsində  məsuliyyət 
anlayışında nəzərə çarpan təkamül baş vermişdir. 
Məsuliyyət  prinsipinin  tədricən  bərqərar  olması  nəticəsində  ilk 
vaxtlarda  dövlət  öz  fəaliyyətinə  görə  bu  prinsip  üzrə  məsuliyyət 
daşımırdı.  Sonradan  tədricən  məsuliyyət  prinsipinin  bərqərar 
edilm.əsində keçid dövrü baş verdi. 
Bu təkamül yuxanda haqqında danışılan qanunçuluq prinsipinin 
keçdiyi  yolu  -  yəni  şəxsi  mülahizə  prinsipindən  biri  olmaqla  bütün 
səviyyələrdə qanunçuluğun tələblərinə riayət edilməsi yolunu keçmişdir. 
Eyni ilə qulluqçular arasında məsuliyyətin olmaması qaydası öz yerini 
administrasiyanın məsuliyyəti prinsipinə verdi. Məsuliyyətin olmaması 
qaydası hələ qədim dövrlərdə də ifadə olunmuşdu; «Kral pis fikrə düşə 
bilməz». Bu forma Fransa inqilabmadək saxlanmışdı. Buna baxmayaraq 
bir  sıra  istisnalar  da  mövcud  idi;  kral  cərimələri  bağışlaya  da  bilərdi, 
lakin  bu  onun  vəzifəsinə  daxil  deyildi,  artıq  dövlətlə  xüsusi  şəxslər 
arasında  bağlanmış  müqavilələrə  əsaslanan  müqavilə  məsuliyyətinin 
bəzi formaları öz təşəkkülünü tapmağa başladı. 
Qismən  və  azaldılmış  məsuliyyət.
  XIX  əsrdə  olan  məsuliyyətsizlik 
prinsipi qismən və azaldılmış məsuliyyət sistemi ilə əvəz edildi. XVIII 
yüzilliyin  lap  sonlarında  qəbul  edilmiş  qanun  əsasında  görülən ictimai 
işlər zamanı və ictimai tikililər nəticəsində vurulmuş zərərlərlə əlaqədar 
olaraq bu məsuliyyət prinsipi meydana çıxdı. 
Qismən məsuliyyət ideyası isə Dövlət Şurasının Blankonun işinə 
dair  8  fevral,  1873-cü  il  tarixli  qərarında  çox  dəqiq  ifadə  olunmuşdur. 
Həmin  qərara  əsasən  dövlətin  məsuliyyəti  «nə  ümumi,  nə  də  tam» 
məsuliyyət deyildi. Bu qərarın qəbul edilməsindən sonra təkamül davam 
etdi;  dövlətin  məsuliyyət  sistemi  get-gedə  daha  geniş  dairələrə  şamil 
edildi  və  gücləndi,  bunun  da  nəticəsində  indi  idarəetmə  orqanlarının 
məsuliyyəti  xüsusi  şəxslərin  ümumi  mülki  hüquqları  üzrə 
məsuliyyətlərinin bir çox cəhətlərini üstələyir. 
160 

---

Dövlət  Şurası  Darmonun  işinə dair  29  dekabr,  1978-ci  il tarixli 
qərarı  ilə  müəyyən  etmişdir  ki,  qanunun  qüvvəyə  mindiyi  və  qəti 
məhkəmə  qərarından  söhbət  getdiyi  hallardan  başqa,  bütün  hallarda 
dövlətin  inzibati  ədliyyə  orqanları  cavabdehlik  daşıyır.  İndi  hətta 
məhkəmənin qərarı da (bu qərarın sonradan ləğv edilmiş olması şərti ilə 
də) onu məsuliyyətə cəlb etmək üçün əsas ola bilər. Misal üçün bankların 
fəaliyyətinə  nəzarət  komissiyaları  sonradan  ləğv  olunmuş  intizam 
xarakterli  aktlarla  əlaqədar  məsuliyyət  haqqında  bu  cür  qərarları 
çıxardırlar. 
İnzibati  hüquq  mənbələri  Mülki  Məcəllədə  əks  etdrilmiş 
məsuliyyət  haqqında  normaları  çox  zaman  məhkəmə  fəaliyyəti 
nəticələrinə əsaslanan inzibati məsuliyyət huququna qarşı qoyurlar. 
Belə  qarşıqoymanm  sxematik  xarakteri  bir  qədər  zəifləmişdir. 
Mülki  hüquq  normaları  çox  məhdud  xarakter  daşıyır  və  əsasən  Mülki 
Məcəllənin 1382 və 1384-cü maddələrində olan bir neçə sətirlə müəyyən 
edilir.  Bu  yığcam  normalar  əsasında  ümumi  məhkəmələr  olduqca 
mürəkkəb və geniş məhkəmə praktikası yaratmışlar, yəni mülki hüquqda 
məsuliyyət  təsisatı  xeyli  dərəcədə  məhkəmə  praktikasında  da  özünü 
göstərir. 
İnzibati  hüquqda  məsuliyyət  rejimi  məhkəmə  tərəfindən 
müəyyənləşdirilir,  lakin  məhkəmələr  özləri  maddi  hüquqi  normaların 
olduqca çoxşaxəli kompleksinə əsaslanırlar. 
Digər tərəfdən inzibati məsuliyyətin mənbələrini məhdud şəkildə 
şərh etmək lazım gəlmir, çünki o, çox zaman xüsusi hüquq normalarına, 
daha dəqiq desək. Mülki Məcəllənin normalarına əsaslanır. Misal üçün, 
məhkəmə praktikasına uyğun olaraq sənaye və ticarət xarakterli ümumi 
xidmətlərin məsuliyyəti xüsusi hüquq normalarının tələblərinə tabedir və 
1957-ci  il  qanununa  uyğun  olaraq  dövlət  avtonəq-  liyyat  vasitələrinin 
törətdiyi hadisələrə görə məsuliyyətin müəyyənləşdirilməsi hallarında hər 
dəfə Mülki Məcəllə normalarına müraciət edilir. 
İstər  xüsusi,  istərsə  də  ümumi  inzibati  hüquqda  müqavilə  və 
kvazidelikt məsuliyyəti arasında bir sria fərq qoyulmuşdur. 
Müqavilə  məsuliyyəti  administrasiyanın  digər  tərəflə  müqavilə 
bağlaması  zamanı  meydana  çıxır.  Bunlar  əsasən  tədarükçü  ilə sahibkar 
arasında,  qulluqçu  ilə  (idarəetmə  sistemində  təsərrüfat  müqaviləsi 
formasından  istifadə  edildiyinə  görə)  idarəetmə  orqanının  istifadəsində 
olan  müqavilə  əsas  hesab  edilir.  Sonuncu,  adətən,  sənaye  və  ticarət 
xarakterli  xidmətlərin  fəaliyyətini  səciyyələndirir.  Misal  üçün,  qaz  və 
elektrik enerjisi təchizatı haqqında müqavilə ümumi (ictimai) xidmət- 
162 

---

inzibati  məsuliyyətin  şamil  edilməsi.
  Administrasiyanın  məsuliyyətinin 
şamil edilməsi baxımından ən mühüm mərhələ Dövlət Şurasının Tomaso 
Qrekonun işinə dair 10 fevral, 1905-ci il tarixli çıxardığı qərarı olmuşdur. 
Həmin  qərarda  qeyd  olunurdu  ki,  dövlətin  məsuliyyəti  barəsində  hətta 
əvvəllər  mövcud  olmuş  qanunun  geriyə  təsir  qüvvəsi  şamil  edilmişdir. 
Həmin  qanun  müddəalarına  rəğmən  asayişin  qorunub  saxlanması 
sahəsindəki  tədbirlər  zamanı  çəkilən  artıq  xərclərə  görə  də  məsuliyyət 
müəyyən edilmişdir. 
Yaxın  vaxtlaradək  dövlətin  ədalət  məhkəməsi  funksiyalarını 
həyata  keçirərkən  məsuliyyət  daşımadığı  yalnız  güman  edilirdi.  Polisin 
fəaliyyətinə görə dövlətin məsuliyyəti çoxdan müəyyən edilmiş olsa da, 
bu  məsuliyyət  uzun  müddət  ədliyyə  orqanlarına  şamil  edilmirdi,  çünki 
«məhkəmə  səhv  edə  bilməz»  prinsipi  üstünlük  təşkil edirdi.  Bu  prinsip 
istər  ümumi  məhkəmələrə,  istərsə  də  inzibati  ədliyyəyə  münasibətdə 
qüvvədə  idi  və  yalnız  məhkəmə  aktlannm  özünə  aid  edilirdi.  Lakin 
tezliklə  həmin  prinsipə  qarşı  etirazlar  başlandı,  ona  görə  ki,  heç  kəs 
səhvlərdən  sığorta  edilməmişdi,  hakimlərin  səhvləri  isə  öz  nəticələrinə 
görə (xüsusən cinayət işlərinə baxılarkən) vətəndaşlar arasında təhlükəyə 
səbəb  olurdu.  Ədalət  mühakiməsi  peşəkar  hakim  olmayan  şəxslər 
tərəfindən qərar qəbul edilən zaman səhvlərə yol verirdi. 
Bu sahədə təkamül cinayət hüququ üzrə ayn-ayn qanunların qəbul 
edilməsi ilə başlandı. Əvvəlcə 1895-ci il qanunu meydana çıxdı; həmin 
qanun  məhkəmənin  səhv  etdiyi  hallarda  zərərçəkənə  qanunsuz  ziyan 
vurularsa,  onda  zərərçəkən  ona  vurulmuş  ziyanı  tələb  etmək  hüququna 
malik  idi.  Lakin  bu  qanundan  çox  nadir  hallarda  istifadə  edilirdi. 
Sonradan 1933-cü il qanunu meydana çıxdı; məhkəmə məmurlarına qarşı 
xüsusi ittiham irəli sürülməsi üzündən bu qanunun tətbiqi yolunda bir sıra 
çətinliklər  yaranırdı.  Nəhayət,  bir  müddətdən  sonra  iki  qanun  qəbul 
edilmişdir  ki,  bunlardan  birincisi  17  iyul,  1970-ci  il  tarixli  qanun 
olmuşdur. Bu qanuna görə, qanunsuz olaraq müvəqqəti həbslə əlaqədar 
olan işlərdə müstəsna hallar kimi cəza cərimə ilə əvəz edilə bilər. İkincisi 
isə  5  iyul,  1972-ci  il  tarixli  qanunla  müəyyənləşdirilir.  Qanuna  əsasən, 
hakimlər  ədalət  mühakiməsinin  keyfiyyətsiz  aparılması  nəticəsində 
vətəndaşlara  vurulmuş  zərəri  yalnız  ayrı-ayrı  müstəsna  əsaslar  üzrə 
ödəməyə  borcludurlar.  Bu  qədər  məhdudlaşdırıcı  şərtlər  nəzərdə  tutan 
həmin qanunların qanunvericiliyin və məhkəmə praktikasının inkişafına 
geniş imkan yaradacağını və bəzi başqa ölkələrdə olduğu kimi, ədliyyə 
orqanlarının onlar üçün səciyyəvi olan tam məsuliyyətsizlik imtiyazından 
azad edilməsinə gətirib çıxaracağını təsəvvür etmək çətin idi. 
161 

---