Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
41
səbəb olacaqdır. Xarici iqtisadi əlaqələr genişləndikcə bir sıra məhsulların idxalının artmasının səbəblərindən biri kimi yerli istehsal sahələrinin inkişaf etməməsinin səbəb olması fikrinə nümunə kimi kənd təsərrüfatı və onun emalı sənayesinin məhsullarının idxalının 1995-ci illə müqayisədə 2000-ci ildə az olmasını göstərə bilərik. Belə ki, məlumdur ki, 1996-cı ildən başlayaraq ölkənin aqrar sektorunda inkişaf baş vermiş, bununla də kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatın daxili istehsal hesabına ödənilməsi səviyyəsi yüksəlmişdir ki, bu da müvafiq məhsullar üzrə idxalın azalmasına səbəb olmuşdur. Lakin burada bir məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, araşdırmalara görə gəlirlər səviyyəsi aşağı olduğundan əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatı müvafiq fizioloji normalara uyğun ödənmir. Yəni kənd təsərrüfatı və onun emalı sənayesinin məhsullarının idxalının az olması təkcə daxili istehsalın artmasına görə deyil, həm də əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olmasına görədir. Bu eynilə yüngül sənaye məhsulları istehsalına da aiddir. Belə ki, bildiyimiz kimi bu sənaye sahəsi üzrə daxili istehsalın həcminin çox cüzi olmasına baxmayaraq, onun idxalının da həcmi çox azdır. Bu sahə üzrə 2002-ci ildəki idxal 1991-ci ilin səviyyəsindən 6,1 dəfə az olmuşdur. Hansı ki, məlum olduğu kimi 1991-ci ildə bu sahə üzrə daxili istehsalın da həcmi indiki ilə müqayisədə çox yüksək olmuşdur. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin keyfiyyət aspektləri üzrə təhlilini xarici ticarətdə iştirak edən məhsulları funksional təyinatına görə qruplaşdırmaqla və həmçinin xarici ticarət şərti indeksini hesablamaqla da aparmağı məqsədəuyğun hesab etmişik. İlk növbədə idxal və ixracın strukturunu funksional təyinatına görə qruplaşdıraq. Göründüyü kimi, 1991-ci ildə ölkənin həm idxalında və həm də ixracında istehlak malları istehsal-texniki təyinatlı məhsullardan üstün olmuşdur. Bu hal 1995-ci ildə daha yüksək formada-idxal edilən və ixrac edilən istehlak mallarının daha da çoxalması ilə müşahidə edilmişdir. Digər tərəfdən isə istər 1991-ci ildə və istərsə də 1995-ci ildə ixrac olunan texniki təyinatlı məhsulların böyük bir hissəsi xammal və yarımfabrikatlardan, az bir hissəsi isə maşın və avadanlıqlardan ibarət olmuşdur. Qeyd edək ki, bu hal 1991-ci ilin idxalına da aiddir. Lakin bundan fərqli olaraq 1995-ci ildə idxal olunan istehsal-texniki
42
təyinatlı mallar qrupunda maşın və mexanizmlər üstünlük təşkil etmimşdir. Ümumiyyətlə, 1995-ci ildən etibarən ixracda xammalın və idxalda isə maşın və avadanlıqların payının artması hesabına xarici ticarətin strukturunda istehsal- texniki təyinatlı məhsullar üstünlük təşkil etmişdir. Yəni müasir dövrdə ölkənin ixracının əsasən xammaldan ibarət olması kimi bir mənfi hal müşahidə edilir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, idxalda maşın və avadınlıqların, ümumiyyətlə istehsal-texniki təyinatlı məhsulların xüsusi çəkisinin yuxarı olmasını isə müsbət hal kimi qiymətləndirmək lazımdır.
2004 və 2005-ci illər ərzində respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri tərəfindən müvafiq olaraq 123 və 135 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi 7 və 8,5 mlrd. ABŞ dolları olmuşdursa, 2012-ci ildə 155 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi 33,6 mlrd. dollar təşkil etmişdir. 2013-cü ildə isə 155 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi 34,7 mlrd. dollar təşkil etmişdir. 2004-cü ildə 3,6 mlrd. ABŞ dolları dəyərində 1297 adda mal ixrac, 3,5 mlrd. ABŞ dolları dəyərində 5351 adda mal isə idxal olunmuş, idxal-ixrac əmliyyatları üzrə müsbət saldo 109,9 mln ABŞ dolları təşkil etmişdir. 2004- cü ilə nisbətən 2005-ci ildə ixrac əməliyyatlarının həcmi 20,2%, idxal əməliyyatlarının həcmi isə 19,5% artaraq müvafiq olaraq 4,3 və 4,2 mlrd. ABŞ dolları təşkili etmişdir. 2011-ci il ərzində 24,0 milyard ABŞ dolları məbləğində 2111 adda mal ixrac, 10,7 milyard ABŞ dolları dəyərində 6159 adda mal idxal olunmuş, idxal- ixrac əməliyyatları üzrə müsbət saldo 13,3 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir. 2012-ci ilə nisbətən 2013-cü ildə ixrcaın həcmi 0,3% (0,1 mlyrd. ABŞ dolları), idxalın həcmi isə 11,o % (1,0 mlyrd. ABŞ dolları) artmışdır (8, s.24). Qeyd edilən dövrdə idxal əməliyyatlarının həcmi əsasən avadanlıqlar və texniki qurğuların, elektrik maşınları və onların hissələrinin, ərzaq məhsullarının, qara metallar və ondan hazırlanan məmulatların, nəqliyyat vasitələrinin, mebelin və başqa malların idxalı hesabına artmışdır. 2004-cü ildə ixracın strukturunda xam neft və neft məhsullarının xüsusi çəkisi 82%, kimya sənayesi məhsulları 2,1%, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar 1,35%, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar 1,25% təşkil
43
edirdisə, 2005-ci ildə həmin göstəricilər müvafiq olaraq 76,%, 3%, 1,2%, 1% olmuşdur. 2014-cü ildə isə ixracın strukturunda xam neft və neft məhsullarının xüsusi çəkisi 92,0%, meyvə və tərəvəz – 1,3%, kimya sənayesi məhsulları – 0,35%, aliminium və ondan hazırlanan məmulatlar – 0,4%, bitki və heyvan mənşəli yağlar – 0,9%, qara metallar və ondan hazırlanan məmulatlar -0,2% təşkil etmişdir[2]. 2004-2005-ci illərdə idxalın strukturunda maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar, elektrotexnika qurğuları və onların hissələri 30-33%, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar 10-16%, ərzaq məhsulları 10,6-10,8%, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri 7-10%, neft qazı və qazaoxşar karbohidrogenlər 6-7% təşkil edir. 2014-cü ildə isə idxalın strukturunda maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar, elektrotexnika qurğuları və onların hissələri 28,1%, nəqliyyat və onun hissələri – 9,2%, ərzaq məhsulları – 11,6%, qara metallar və ondan hazırlanan məmulatlar – 11,1%, əczaçılıq məhsulları – 2,5%, xalq istehlakı malları və mebel – 1,25%, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar – 1,4%, təşkil edir[2].
Xarici iqtisadi fəaliyyətdə gömrük-tarif tənzimləmələrinə üstünlük verilməsi ölkədə aparılan iqtisadi islahatların başlıca xüsusiyyətlərindən hesab edilir. Bazar iqtisadiyyatına keçidin hazırkı mərhələsində səmərəli fəaliyyət göstərə bilən gömrük-tarif tənzimləmə mexanizminin qurulması fəal və kiçik gömrük siyasətinin həyata keçirilməsinin, eləcə də ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin və iqtisadi maraqlarının qorunmasının mühüm şərti kimi çıxış edir.
Gömrük siyasətinin həyata keçirilməsinin əsas vasitələrindən biri də gömrük ödənişləridir. Gömrük məcəlləsinin 17-ci maddəsinin 19-cu bəndinə əsasən “Gömrük ödənişləri müəyyən olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikası gömrük orqanları tərəfindən alınan gömrük rüsumları, vergilər, gömrük yığımları, hüquqi və fiziki şəxslərə gömrük fəaliyyəti üçün lisenziyaların verilməsinə görə alınan yığımlar, haqlar və digər ödənişlərdir”.
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|