Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti “magistratura məRKƏZİ”

2.3.Hesabatın müstəqim metodla duzəliş edilməsi qaydası
Idarəetmə uçotunun bir neçə vəzifələri vardır. Bu cür vəziyyətdə bir neçə qaydaların qəbul edilməsi üçün, planlaşdırma üçün bir neçə hesabatlar duzəliş olunmalıdır. Bunlarada daxili istifadəşilərin də rolu əhəmiyyətlidür. Daxili istifadəçilər üçün bir neçə mühasibatlığa məxsus olan informasiyalar duzəliş olunmalıdır. Bu informasiyalarda ancaq müəssisələr haqqında yox, bilavasitə istehsal haqqında da məlumat olmalıdır.

İdarələrin idarə olunması və uçotla arasında olan əlaqə kimi idarənin uçotunu həqiqilə vurğulamaq lazımdır.Bu uçotu idarəetmə funksiyasının lazımı funksiyaları yerinə yetirməsi üçün vacib olan informasiyanın emalı sistemi özündə göstərir. İdarəçilik funksiyasına aşağıdakılar məxsusdir:

Qərarıların qəbulu Məsrəflər Təsərrüfat səbəbindən əldə olunan nəticələr Müəssisədə planlaşdıma Nəzarət Tənzimləmə Müəssisənin istehsalı və onun ayrı-ayrı bölmələri bu uçotda predmet rolunda çıxış edir. Uçotun obyektləri idarənin və onun bölmələrinin məsrəflərinin , həmçinin də təsərrüfat məsrəflərinin nəticəsi, daxili qiymət, transferlə bağlı nəticələrrdən istifadə, planlaşdırma, daxili hesablar məxsusdir.Uçotun əsaslı funksiyalarından biri də kalkulyasiya idi . Bunlaradakı funksiiyaların həyata keçirilmək bir neçə məsələlərin müxtəlif variantları olmalıdır və onlardan səmərəli bir halda istifadə edərək optimal, operativ variantlar seçilməlidir.


Cədvəl 19. Müəssisə qəbzi

Cədvəl 20.

Debet və kredit

hesabın nömrəsi	hesabın adı	01 yanvar 2012-ci il tarixə qalıq		2012-ci ildə		01 yanvar 2013-cü il tarixə qalıq
		debet	kredit	debet	kredit	debet	kredit
221	Kassa			3000	2600	400
223	Hesablaşma hesabı	8000		22000	9025	20975
225	Xarici valyuta hesabı			12000	12000
244	Təhtəlhesab şəxs	200		2210	6221	221
	Cəmi pul hesabları üzrə	8200		372210	24275	21425

Operativ istifadə ilə idarəetmədə əsaslı aşağıdakı tələblər ödənməlidir və bu tələbləri verə bilən informasiya mənbələrindən istifadə olunmalıdır:

-Ünvanlılıq – istehsal edən informasiyya hesab edilir ki, bunu da konkret idarə edən şəxs olmalıdır.

-Operativlik- menecerin araşdırmasından dərhal sonra bu informasiya təqdim olunmalıdır. Əks təqdirdə bu idarəetmə üçün az ola bilər.

- Kafilik-idarəetmənin qəbul olunması üçün vacib olan informasiya mənbəyi ötürülməlidir .

-Analitiklik- strukturun nəticəsini daha da dəqiq yerinə yetirmək üçün bir neçə informasiyalar toplanır, qruplaşdırılır, yığılır,emal olunur, hətta əlavə informasiyalar da əlavə olunur.

Cədvəl 21.


-Yararlılığ – Obyektiv qiymətləndirmə və risk potensialı əsaslı olaraq Bunlarada menecerin diqtamamiləni çəkməlidir.

-Faydalılığı – idarəetmə prosesi üçün onun bazası qiymətli hesab edilirsa Bunlarada uçotun gedişatı da əsaslıdır.

Pul və hesablaşma sənədlərinəni hər hansı hüquqlara malik olan iki şəxs imzalamalıdır. Birinci imza rəhbərə, müəssisədə tamamilə işləri təşkil edən şəxsə , ikinci imza mühasibatçılığı təşkil edən şəxsə məxsusdir.

Pul vəsaitlərinin birinci sənədlərinə hüquqi və fiziki şəsxlərə verilir. Əməliyyatlarda iştirak olanları qeydiyyata almağ bu vəzifəni rəsmişlədirən şəxsin işləri sırasına daxildir. Ilk sənədlərdə düzəlişlərə tamamilə halda yol verilmir. Kassa və banka məxsus olan sənədlərinən heç birində təzədən düzəlişə icazə verilmir.

Sənədlər hökmən halda dəqiqliklə və qeyd olunan vaxta qədər saxlanılmalıdır. Sənədlərinən qorunub saxlanmasina və arxivə göndərilməsinə baş mühasib nəzarət edir.

Ilk uçot sənədlərinənə nəzarət Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin tərəfindən həyata keçirilir. Bazar iqtisadiyyatında müəssisələr valyutadan istifadə edilirdilər. Buna görə də bank köməyi ilə valyuta hesabı açırlar.

Əgər müəssisə valyuta hesabını istədiyi bank köməyi ilə açmaq istəyirsə hökmən halda ərizə yazmalıdır və Bunlarada baş mühasibin imzası olmalıdır. Vurğulamaq lazımdır ki, kassalarda nəğd pul, bu puldan istifadə qaydaları bank müəssisələri tərəfindən duzəliş olunur. Lazım gəldikdə məbləğin kəmiyyəti ilə bağlı olan qaydalar təzədən gözdən keçirilərək təzələmək də bilər.

Pulun və ona məxsus olan sənədlərinən qəbul olunması, qorunması üçün müəssisədə hər vəsaitlə təmin edilmiş bina olmalıdır.Bu binaya əlavə kənar adamların daxil olması tamamilə qadağandır. Pul və müəssisəyə məxsus olan kağızlar seyfdə gizlin bir halda saxlanmalıdır. Bu sənədlərinən və pulların Bunlarada əhəmiyyətli bir cavabdehliklə və diqqətlə qorunması üçün Bunlara kassir təyin olunmalıdır. İdarə rəhbərinin ən əsaslı və əhəmiyyətli vəzifəsi, kassir vəzifəsinə İşə götürdüyü şəxsi işin qaydaları ilə büsbütünbr halda tanış etməlidir və bu tanışlıqdan sonar ona vacib olan müqaviləni imzalatdırmalıdır. Fərdi məsuliyyət daşıdığını bilməlidir, müqavilənin səbəbləri ilə büsbütünbir halda tanış olmalıdır və bu tanışlığa adətən müqavilənin tamamilə müddəalarını nəzərdən keçirib imza atmalıdır. Ən əsaslı da maddi məsuliyyətinin olduğunu bilməlidir . Byurada olan bir çox qiymətliləri qoruyub saxlamalıdır, dəyərini anlamalıdır, və qəsdən etduiyi müəyyən bir bir hərəkət müəssisəyə ziyan verəcəyi halda Bunlarada ciddi halda məsuliyyət daşımaqdadır.Müəəsisəyə məxsus olan kassaya bir neçə yollarla hər hansı məbləğdə pul daxil ola bilər . Bunların sırasında işçilərin borcunun ödənilməsi, bir neçə şəxslərin təhtəlhesablarından gələn pul və s. formada gələn pullar daxildir . Kassaya pulun gəlməsi orderin yaradılması və müdiriyyətin, kassada oturan şəxsin, mühasibin imzası ilə qeydiyyata alınır.

Qeyd etməliyəm ki, kassaya məxsus olan order müdiriyyətin və mühasib tərəfindən hökmən bir halda imza olunmalıdır. Kassadakı ordere isə pulu alan şəxs qol çəkməlidir. İşçilərə müəyyən bir bir sosial təminatın ödənilməsi üçün və ya pensiyanın verilməsi üçün , həmçinin də müxtəlif ödənişlərin ödənilməsi üçün üç gün müddət verilir. Kassaya daxil edilən dənədlər hesabata artırılmadan əvvəl mədaxil və məxaric summa kassa kitabçasında qeydiyyatdan keçirilməlidir

Müəssisədə kassa kitabı ancaq bir dənə olmalıdır. Kitabdan istifadəyə başlanan kimi onda hökmən nömrələnmə aparılmalıdır, şunurlanmalı və möhürlə möhürlənməlidir.

Korrekturada müəyyən bir düzəliş gedsə, onlara müdiriyyət tərəfindən təsdiq olunmalıdır.Kassa kitabının ikincisi kəsiləndir.
2.4. Pul vəsaitləri axınlarının təqdim olunması metodikası

Aktivlərin istifadəsinin sonunda hökmən halda eyni aktivin büsbütünistifadə formasindan əldə olunan puluin qiymətləndirilməsi, bu pöulun qiymətləndirmə prosesində aşağıdakı hallar nəzərə alınmamaq şərti ilə satışının hər hansı edilməsi üçün bir neçə üsulla həyata keçirilir. Əslində istifadə müddəti sona çatmış olan və aktivin istifadəsi ilə bağlı olan səbəblərə oxşar səbəblərlə fəaliyyət göstərən analoji aktivlər üçün qiymətlər arasında ən çox üstünlük hansı qiymətə verilirsə, elə eyni qiymətdən də istifadə olunmalıdır.

Diaqram 1. Pul vəsaiti axınının illər üzrə göstəricisi

http://www.maliyye.gov.az/sites/default/files/36%20%E2%84%96-li%20M%C3%BChasibat%20U%C3%A7otunun%20Beyn%C9%99lxalq%20Standart%C4%B1%20%E2%80%9CAktivl%C9%99rin%20Qiym%C9%99td%C9%99n%20d%C3%BC%C5%9Fm%C9%99si%E2%80%9D.doc

Praktikada buna nail olmaq cətin ola bilər. Qəribə səslənə bilər, lakin, “time value of money” (pulun zaman dəyəri) adlandırılan bu fenomen olmamış olsaydı, hal hazırda gözümüzün qarşısında baş verən əksər maliyyə vacib əməliyyatlar ya heç baş verməyəcək, ya da mahiyyəti etibarilə əhəmiyyətli dəyişikliklərlə qarşımıza çıxacaqdı. Bu qanunda, bazar iqtisadiyyatı adlandırılan kapitalist sistemin ən vacib komponentinin təməlidir, ona həyat vermiş, onun indiki halıyla tamamilə ölkələri caynağına almış fərziyyəsidir. Bəli, fərziyyədir. Hökmən yalan və ya doğru deyildir. Sadəcə bir fərziyyədir. Hər hansı niyyətlərə xidmət edən, hər hansı maliyyə resurslarını ən asan və ən az zamanda ələ keçirməyə xidmət edən sağlam təməlləri olan bir fərziyyədir. Bu isə, “pulun indiki dəyəri” və “pulun gələcəkdəki dəyəri” mövhumlarını ortaya çıxarır. Yalın halları ilə bu günün pulunu sabahın pulu ilə müqayisə etmək doğru deyildir, bu iki məbləğin eyni zaman dilimindəki dəyərlərinin müqayisə edilməsi zəruridir. Və əsas bu səbəblə gələcəkdəki pul axınlarının bu günki dəyərlərinin hər hansı edilməsi həyati önəmdədir. Bunu edərkən, daha da əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, hər hansı fərziyyələrdən istifadə edilir və bu fərziyyələrin seçilmə dəqiqliyi nə qədər yüksək olsa, alınacaq qərar o dərəcə sağlam olar.

Cədvəl 23.

Əmtəə və xidmətlər bazarı


Müəyyən bir bir investisiya layihəsini qiymətləndirmədən öncə, bu layihənin gələcəkdəki gəlirliliyi, onun birinci maliyyə qoyuluşunu bağlaya bilib bilməyəcəyi və yaradacağı əlavə dəyəri proqnoz etmək həyati zərurətə sahibdir.

Bunlara da çox vacib bir məsələ unudulmamalıdır. Qoyulmuş investisiya nağd olduğu üçün bunlar diqqət mərkəzində olmalıdır. Əks halda, fərqli nəticələr yaranacaq. İnvestor vəsaitinin nağd olaraq təqdim edilməsi son dərəcə məntiqlidir. Şirkətlərin fəaliyyətini sadəcə gəlirlilik prizmasından qiymətləndirmək doğru deyildir, çünki Məlum oldugu kimi,, yüksək gəlirlilik yüksək pul vəsaiti demək deyil və bəzi hallarda yüksək gəlirli əhəmiyyətli şirkətlərin nağd pul vəsaiti baxımından əhəmiyyətli problemlər yaşadığını müşahidə edirik. Tamamilə investisiya fəaliyyətləri nəzərdən keçirilərkən, gələcəkdə yaradacağı nağd pul axımları diqqətə alınmalıdır.Bu üsullardan ilki “payback period” metodudur. Görüldüyü kimi, investisiya özünü doğrultmuş, və 5-cü il ərzində özü özünü bağlamışdır. Lakin, yuxarıda bəhs etdiyimiz “pulun zaman dəyəri”ni nəzərə almadığı üçün professionallar arasında çox az rəğbət görməkdədir. Bu səbəblə də, “discounted payback period” metodu daha da dəqiq və daha da məntiqli nəticələr verməkdədir.Yuxarıdakı misaldakı məbləğlərin bu düstur köməyi ilə bu günkü dəyərlərini hesabladıqdan sonra aşağıdakı cədvəldə diskontlaşdırılmış yeni dala ödəmə dövrünü əsasən bilərik. Diskot nisbətinin 12% olduğunu fərz edək. Cədvəldən də gördüyümüz kimi, yeni üsulla hesablanmış pul axınları ilk üsuldan fərqli olaraq 12,000 AZN-in 5 il ərzində dala dönüşünü proqnozlaşdırmır, zira 5 il ərzində dala qayıdacaq investisiya cəmi 8,787 AZN olacaqdır. Bu üsul daha da real və daha da obyektiv nəticələr verdiyi üçün birinciə nisbətdə hər zaman daha da çox rəğbət görməkdədir.Bununla yanaşı, dünya təcrübəsində ən çox rəğbət əsasənn, ən çox istifadə olunan üsul “Net Present Value”dur. Azərbaycancaya tərcümədə “Təmiz indiki dəyər” metodudur.

Aktivin öz istifadəsindən sonra yaratdığı pulun qiymətləndirilməsində, həmçinin də bu pulun diskontlaşması üçün diskontluğun seçilməsi hökmən halda yüksək olmalıdır. Bu diskontluq dərəcəsində cüzi dəyişikliklər ola bilər, vaxt keçdikcə, Bunlarada bir – birindən fərqlənən bir neçə dəyərlər meydana çıxa bilər.Bitrinci növbədə müxtəlif idarələr , bunların timçsalında aşağıdakılar məxsus edilməlidir:

-Maliyyə buna əsasən idaə olunması ilə bağlı diskont dərəcələrinin seçilməsi

Müəssisənin hesablanmış orta kapital məsrəfləri

– bunun üçün bir çox mümkün üsullardan, o cümlədən adi riyazi hesablamalar və orta dəyər metodundan istifadə oluna bilər. Məsələn:30 dekabr 2006-ci ilin sonunadək şirkətin aşağıdakı borcları (aldığı kredit) var

---- || |Borc məbləği |Faiz ||| || | | ||| || |900,000 |20% |80,000|| || |1,400,000 |2% |164,000|| || |1,00,00 |2% |70,000|| || |280,000 |19% |92,000|| || | | ||| ||Cəmi |7,280,000 | |386,000|| ---- Tamamilə borc üçün ödənilən faizlər ---- ||378,000 |= |9.43%|| ||3,3221,00 | ||| ----

Cədvəl 24.

Əməliyyat fəaliyyətindən yaranan nağd vəsait

Informasiyanin vahidliyi və əhəmiyyəti metod olaraq birbaşa metod əsaslı sayılır. Bununla yanaşı təcrübədə dolayı metod əsaslı metod hesab edilir. Bu faizlər maliyyədə əsaslı yer almasına baxmayaraq əməliyyat faizi kimi əsaslı sayılır. Faiz əməliyyat zamanı yaranan pula daxil olmalıdır, mənfəəti və zərəri hər hansıləşdirməlidir

Cədvəl 25.

Pul siyasəti alətləri

İnvestisiya fəaliyyətinə məxsus olan əməliyyatlar bunlardır: daşınmaz olan əmlak, avadanlıqlar, zaviodlar, aktivlər , maddi və bioloji , həmçinin də qeyri-maddi. İnvestisiyaya ad olan fəaliyyət dedikdə Bunlara investisiya fəaliyyətinin idarə olunması və onun formaları məxsus edilir.Qeyri pul proseslərinin yekunu , əməliyyatın təxirə səldə olunması və keçmiş və gələcək pulun daxil və xaric olması o cümlədən, investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmədə yaşanan pulun hərəkət etməsi ilə bağlı gəlir və xərc maddaələrini nəzərə almaqla təmiz mənfəət və ya zərərdə düzəlişləri həyata keçirənmetoddur. Dolayı metodun bir neçə üstünlükləri vardır. Bu üstünlükləri daxildir: 1. Əsaslı diqqət təmiz mənfəət və təmiz pul axını arasındakı fərqə yönəldilir; Hazırlanması daha da ucuz başa gəlir; 3. Mənfəət hesabatı, Balans hesabatı, Kapitlada dəyişikliklər haqqında hesabat və Pulun fəaliyyəti hesabatı arasında əlaqə yaradır. Bu metod birbaşa metodla müqayisədə daha da az və sadə informasiyaya əsaslılanır. Halbuki, birbaşa metodda nağd pul vəsaitlərini tapmaq üçün gəlirlər və məsrəflərə ayrı- ayrılıqda düzəliş olunurdu, dolayı metodda isə birbaşa mənfəətə düzəlişlər olunur. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, MZHH-a aşağıdan başlayaraq yuxarıya doğru düzəlişlər verilir, buna əsasən təmiz mənfəətə (adətən, vergiyə qədər mənfəət nəzərə alınır) düzəlişlər olunur. Əməliyyat fəaliyyəti ilə bağlı olan gəlir və məsrəflərin qeyri-pul komponentlərinə düzəlişlər. Bunlara cari aktivlər və cari öhdəliklər üzrə düzəlişlər daxildir; Pul vəsaitlərinin fəaliyyəti ilə bağlı olmayan gəlirlərə və məsrəflərə düzəlişlər. Bunlaraya pul vəsaitlərinin ödənilməsi tələb olunmayan gəlir və məsrəflər məxsusdir. Məsələn: toplanmış amortizasiya, şübhəli borclar üzrə ehtiyat və s; Əməliyyat fəaliyyəti ilə əlaqədar olmayan, buna əsasən investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmədə yaranan pulun fəaliyyəti ilə olan maddələr, məsələn: əsaslı vəsaitlərin satışından mənfəət.

III FƏSIL. PUL VƏSAITLƏRI VƏ ONLARIN EKVIVALENTLƏRININ UÇOTDA VƏ HESABATDA ƏKS ETDIRILMƏSININ TƏKMILLƏŞDIRILMƏSI
3.1. Kassada olan pul vəsaitlərinin uçotunun təkmilləşdirilməsi
Pul vəsaitlərində aşağıdakı bir neçə hesablar nəzərə alınmışdır.

Ölkəmizdəki xarici pul ilə həyata keçirilən pullar Mərkəzi Bankın əsaslı məzənnəsi üzrə göstərilir, özdə amnat vasitəsi ilə .Xarici investisiya köməyi ilə kapitalvalyuta ilə qoyduqları paylar Mərkəzi Bankın manata uyğun məzənnəsi ilə hesablanır. Bu hesablaşma nağdsız formada həyata keçirilir. Bunlarada bir neçə məqsədflər üçün istifadə edilir. Bunlaraya ( əmək haqqı, ezamiyyə məsrəfləri və başqa hesablarda istifadə olunan məbləğlər məxsus edilir. Nağd pulla satışın həyata keçməsi gündə oraya əlavə olunan pulun kassaya mədaxilindən sonra bankllara ötürülür.Nağd pulun mövcud olması “Kassa” hesabını rəsmi surətə salır.

Bu cürliklə, tamamilə nağd pul vəsaitlərinin mövcudluğu və fəaliyyəti 221 No-li «Kassa» hesabı köməyi ilə rəsmiləşdirilir. Nəqliyyat, rabitə və s. müəssisələrdə subhesablar açıla bilər:

221-1 «Müəssisəyə məxsus olan kassa»

221-2 «Əməliyyata məxsus olan kassa»
221-2 «Əməliyyat kassası» subhesabında mal kontorlarının, istismar sahələrinin, dayanacaq məntəqələrinin, gəmilərin, limanların, vağzalların bilet və s. kassalarındakı pul vəsaitləri uçota alınır.

Müəssisədə olan artıq nağd pul aşağıdakılara təhvil verilə bilər:bank şöbələrinə; bankın inkassatorlarına; müəssisənin nəzdindəki birləşmiş kassaya və s. Müəssisədə qanunvericiliyə uyğun xarici valyuta ilə hesablaşmalar gedərsə, onda 221 No-li «Kassa» hesabının tərkibində müvafiq hesab açıla bilər.

Diaqram 2. Bank sektorunun inkişaf dinamikası
Kassanın uçotu ilə əlaqədar olaraq əməliyyatların mühasibat hesablarında əks etdirilməsi aşağıda verilmişdir:

Satılmış məhsullara, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə əsasən kassaya pul vəsaiti daxil olmuşdur:
D-t 221 «Kassa»
Hesablaşma hesabından yaxud valyuta hesabından pul mədaxil edilmişdir:
D-t 221 «Kassa»
3. Yolda olan pul vəsaitləri kassaya ödənilmişdir:
D-t 221 «Kassa»		K-t 222 «Yolda olan pul köçürmələri»
4. Avans alınmışdır:
D-t 221 «Kassa»		K-t 443 «Alınmış uzunzamanlı avanslar» K-t 543 «Alınmış azzamanına avanslar»
5. İcarəyə verilmiş əsaslı vəsaitlərə icarə haqqı daxil olmuşdur:
D-t 221 «Kassa»
6. İşçilər tərəfindən alınan borclar qaytarılmışdır:
D-t 221 «Kassa»		K-t 173 «Əsaslı idarəetmə heyətinin uzunmüddəli debitor borcları»
7. Gələcək dövrün hesabına nağd ödənişlər kassaya alınmışdır:
D-t 221 «Kassa»		K-t 442 «Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri»
8. Kassada saxlanılan xarici valyutanın məzənnəsi artmışdır:
D-t 221 «Kassa»		K-t 332 «Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat»
9. Kassada saxlanılan xarici valyutanın məzənnəsi azalmışdır:
D-t 332 «Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat»		K-t 221 «Kassa»
10. Əmək haqqı üzrə borclar ödənilmişdir:
221 «Kassa»
Təhtəlhesab şəxslərə avans verilmişdir:
D-t 244 «Təhtəlhesab məbləğlər»		D-t 244 «Təhtəlhesab məbləğlər» K-t 221 «Kassa»
12. Səhmdarlara dividend ödənilmişdir:
K-t 221 «Kassa»
13. İşçilərə maddi kömək göstərilmişdir:
K-t 221 «Kassa»
14. Kommunal və başqa məsrəflər ödənilmişdir:
D-t 538 «Başqa azzamanına kreditor borcları»		K-t 221 «Kassa»
15. İnventarlaşma zamanı kassada əksik gələn pul kassirin əmək haqqından tutulmuşdur:
221 «Kassa»
16. İşdən azad olunan işçiyə müavinət verilmişdir:
D-t 411 «İşdən azadolma ilə bağlı uzunzamanlı müavinətlər və öhdəliklər»		K-t 221 «Kassa»

Kassa əməliyyatlarının uçotu zamanı kassa mədaxil orderindən və kassa kitabından istifadə edilir. Kassa kitabı nömrələnməli, tikilməli,vərəqələrin sayı göstərilməklə möhürlə təsdiq edilməlidir.Kassaya vəsaitin daxil olması mədaxil orderi, xaric olması isə məxaric orderi köməyi ilə rəsmiləşdirilir. Pul qəbul edildikdə, mühasib onun etibar etdiyi şəxs pul verən şəxsə möhür vurulmuş qəbz verir.Pulun çatdırılması ilə bağlı sənədlər rəhbər və mühasib, yaxud onların vəkil etdikləri şəxs tərəfindən imzalanmalıdır. Baş vermiş əməliyyatlar gün ərzində ardıcıl olaraq kassa ktabında qeydiyyatdan keçməlidir. Kassa əməliyyatları ilə bağlı sənədlərinən tamamilə rekvizitləri doldurulmalı, hər hansı bir qaralamaya və pozğuntuya yol verilməməlidir. Tamamilə ilk sənədlər nömrələnməlidir, səhv olan səhifələr varsa vərəqlər ləğv edilməlidir və tamamilə sənədlərlə birlikdə saxlanılmalıdır.

Vaxtaşırı olaraq müəssisə rəhbərinin göstərişi ilə kassada əvvəlcədən xəbərdarlıq edilmədən pul vəsaitlərinin və başqa dəyərlərin təftişi həyata keçirilir. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq malların, işlərinvə xidmətlərin satışı vaxtı əhali ilə nağd hesablaşmalar aparan ticarət, ictimai iaşə, məişət xidməti, yanacaqdoldurma, valyutadəyişmə məntəqələri və başqa oxşar sahələrdə nəzarət-kassa aparatları tətbiq olunmalıdır.