57
III FƏSİL. Korporasiyaların Direktorlar surasının nümayəndəlik
vasitəsi ilə nəzarətinin təşkili
3.1. Korporariv idarəetmənin mərkəzi nümayəndəlik vasitəsi ilə həyata keçirdiyi
daxili nəzarətin təşkili
Hər bir şirkətin sistemli şəkildə uğur qazanması və gündəlik əməliyyatların
düzgün və səmərəli aparılması üçün, daxili nəzarət sistemlərinin formalaşması mütləq
və qaçılmazdır. Daxili nəzarət dedikdə, müəssisənin imkanlarının səmərəli istifadəsi
və qarşısında olan hədəflərə çatması üçün istifadə olunan nəzarət üsullar nəzərdə
tutulur. Düzgün qurulmuş nəzarət sistemi, şirkətdə baş verə biləcək oğurluq və
dələduzluq hadisələrinin azaltmağa xidmət edir. Təbii ki, müxtəlif sənayelər fərqli və
fərdi yanaşma tələb edir, lakin ümumi olaraq, iki növ nəzarət sistemi mövcuddur:
İlkin olaraq, baş verə biləcək səhvlərin qarşısını almaq üçün istifadə olunan nəzarət
üsullarına üstünlük verilməlidir. Bu zaman, baş verə biləcək pozuntuların, baş
vermədən əvvəl qarşısının alınması nəzərdə tutulur. Aşağıda qeyd olunan üsullar
buna nümunə ola bilər:
Vəzifələrin bölgüsü – Bu zaman, vəzifələr, şirkətin fərqli əməkdaşları arasında elə
bölünür ki, bir proses bir neçə əməkdaşın nəzarətindən keçir. Vəzifə bölgüsünə
nümunə kimi, aşağıdakıları qeyd etmək olar,
Hər hansı bir malı sifariş edən və bu sifarişi təsdiq edən işçi eyni şəxs olmur,
Sifarişi təsdiq edən və aylıq üzləşmə aktlarını tərtib edən işçi eyni şəxs olmur,
Sifarişləri fiziki olaraq qəbul edən şəxs, sifarişi verən şəxs eyni olmur və s.
Bu şərtlər daxilində, prosesin bir neçə işçi tərəfindən yoxlanılması nəticəsində,
oğurluq və ya səhvin olması ehtimalı da azalır.
Təsdiq, icazə hüququ və nəzarət – Bu proses zamanı, işçilərə müəyyən
əməliyyatların icrası üçün yazılı olaraq məhdud səlahiyyətlər verilir. Bu zaman,
səlahiyyətlərindən qırağına çıxan şəxslər asanlıqsa aşkarlanaraq, qarşısı alınır. Buna
nümunə kimi, aşağıdakıları qeyd etmək olar,
58
Struktur rəhbərləri, əvvəlcədən müəyyən olunmuş nominal manat dəyərindən artıq
xərclər üçün, rəhbərliyin yazılı təsdiqini əldə etməlidir. Xərclərə nəzarət olduğundan,
lazımsız xərclərin azalmasına da imkan yaranır və oğurluğa cəhd məhdudlaşır.
Fiziki cəhətdən aktivlərin qorunması – Avadanlıq, inventar, pul və digər dəyərli
aktivlərin tutulduğu yerlərə olan girişin məhdudlaşdirilması. Buna nümunə kimi,
aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Pul vəsaitlərinin bağlı kassada saxlanması,
İnventar otağına olan qapının kilidlənməsi və s.
Əgər hadisə baş verərsə, baş vermiş hadisəni aşkarlamaq üçün olan nəzarət sistemləri
də hazırlanmalıdır. Bunu səbəbi, gələcəkdə ola biləcək təkrar səhvlərin qarşısını
almaq və günahkar şəxsləri cəzalandırmaqdır. Aşağıda qeyd olunan üsullar buna
nümunə ola bilər:
Təhlillərin aparması – Bu zaman, rəhbərlik, carı məlumatlarla büdcəni və əvvəlki
dövrləri müqayisə edir, gözləntilərdən qırağa çıxan rəqəmləri araşdıraraq nə dərəcədə
realistik olmasına qərar verir. Məsələn, nəqliyyat xərcləri nəzərdə tutulduğundan artıq
olduğu müəyyən olarsa, bu yeyintinin əlaməti ola bilər.
Üzləşmə aktları – Fərqli mənbələrdən olan məlumatlar üzləşdirilir, fərqlər müəyyən
edilir və zərurət yaranarsa araşdırılır. Məsələn, şirkətin öhdəliyi olan müəssisələrlə
üzləşmə aktları göndərərək, daxili rəqəmlərlə üzləşdirilir. Ortaya çıxan fərqlər
araşdırılır.
Fiziki yoxlama – Bu zaman, aktivlər fiziki olaraq sayılır, fərqlər olarsa, araşdırılır.
Fiziki yoxlama planlaşdırılmış, və ya planlaşdırılmamış olar bilər. Bu zaman,
rəhbərlik tərəfindən təyin olunmuş şəxslər, aktivlərin fiziki olaraq yoxlamasını həyata
keçirir. Məsələn, xəzinədarlıq ilə əlaqəsi olmayan şöbənin əməkdaşları, xəzinədə olan
nağd vəsaiti sayaraq, maliyyə uçotu ilə üzləşdirir. Ortaya çıxan fərqlər araşdırılır.
Audit – Daxili və ya xarici
Daxili Nəzarət sistemi şirkətdə davamlı şəkildə aparılan bir prosesdir. Nəzarət
mexanizmlərinin işləməsi üçün xüsusi ilə rəhbərlik tərəfindən bu siyasətə əməl
59
olunması şərtdir. Nəzarətsiz buraxıldığı halda, xərclər, şirkətin mənfəətini yeyə, hətta
şirkətin zərərlə işləməsinə gətirib çıxara bilər.
Bank işinin və siyasətinin ümumi strateji istiqamətlərinin, o cümlədən daxili
nəzarət siteminin yaradılması və həyata keçirilməsi, habelə bank əməliyyatlarının
düzgün və səmərəli aparılması üçün bankın Müşahidə şurası və İdarə Heyəti
məsuliyyət daşıyır. Bankın Maliyyə-təftiş komissiyası isə bankın qanunlara, normativ
aktlara, habelə bankın özünün siyasətinə və qaydalarına əməl edilməsini təhlil etmək
məqsədilə, onun əməliyyatlarının müntəzəm auditinin keçirilməsi üçün məsuliyyət
daşıyır. Daxili audit, həmçinin bank aktivlərinin təhlükəsizliyini təmin edən müvafiq
nəzarət mexanizmlərinin adekvatlığını, yaxud mövcudluğunu, bankın səhmdarlara,
nəzarətedici orqanlara və ictimaiyyətə təqdim etdiyi dövri hesabatların dəqiqliyini,
tamlığını və dürüstlüyünü təsdiq etməlidir. Daxili nəzarət mexanizmləri bank
fəaliyyətində potensial səhvlərin, nöqsanların və itkilərin vaxtında aşkar edilməsi və
qarşısının alınmasının, bank risqlərinin minimum endirilməsinin mühüm vasitəsidir.
Daxili nəzarət mexanizmlərinin yaradılması bank əməliyyatlarının etibarlılığı,
təhlükəsizliyi, səmərəliliyi və qanunvericiliyə uyğunluğunu təmin etmək üçün
zəruridir. Hər bir bank öz fəaliyyətində daxili nəzarət mexanizmlərinin adekvatlığını
təmin etmək məqsədilə aşağıdakı əsas prinsipləri və qaydaları rəhbər tutmalıdır:
a) Mükəmməl təşkilati struktur;
b) Zəruri siyasət və uçot qaydaları;
c) Aktivlərin qorunması üçün tədbirlər;
d) Daxili audit üzrə səmərəli proqram.
Hər bir bankda rəhbərlik maliyyə hesabatlarının Maliyyə Hesabatlarının
Beynəlxalq Standartlarına uyğun hazırlanması və düzgün təqdim edilməsi, həmçinin
fırıldaqçılıq və ya səhv nəticəsində yaranmasında asılı olmayaraq əhəmiyyətli səhvlər
olmayan maliyyə hesabatlarının hazırlanması üçün rəhbərliyin lazım bildiyi daxili
nəzarət üzrə məsuliyyət daşıyır. Auditorun vəzifəsi aparılan audit əsasında maliyyə
Dostları ilə paylaş: |