69
olunur. Bu səhmlər fond bazarında dövriyyədə olur, şirkət adətən yeni səhmlər
buraxmaq yolu ilə əlavə vəsaitlər cəlb edir. Bununla belə, kiçik səhmdarların malik
olduqları səhm zərfləri onlar tərəfindən şirkətin idarə olunması üçün kifayət etmir. Bu
tip şirkətlərdə idarəetmə, o cümlədən strateji planlaşdırma güclü menecment
tərəfindən həyata keçirilir. Menecment üzərində nəzarət isə müstəqil (nəzarətçi)
direktorların səlahiyyətlərinə aiddir. Almaniya modelində iri səhm zərfləri şirkətin
əməkdaşlıq etdiyi bank və partnyorlarında mərkəzləşir, fond bazarı isə köməkçi
rolunu oynayır. Alman-holland modelində səhmdarlar şirkətin fəaliyyətinin strateji
planlaşdırılmasında həll edici rol oynayırlar.
Amerikan modeli daha çox səhmdarların maliyyə maraqlarının ödənilməsinə
istiqamətlənmişdir. Digər maraqlı tərəflər korporativ idarəetmədə praktiki olaraq
təmsil olunmamışdırlar. Almaniya modelində isə ağırlıq mərkəzi bütün maraqlı
tərəflərin maraqları və qarşılıqlı məsuliyyətləri arasında balansın qorunması əsasında
qurulmuşdur.
Hesab edilir ki, Amerikan modeli şirkətə dinamiklik, Almaniya modeli isə
davamlılıq qazandırır.
Yapon modeli Almaniya modelinə yaxındır. Fərqləndirici cəhət ondan ibarətdir ki,
yapon modeli şirkət səviyyəsində "sosial birliyə ", sənaye qrupu səviyyəsində isə
"işgüzar birliyə" istiqamətlənmişdir. Alman-holland modelindən fərqli olaraq bu
birlik bərabərhüquqlu yox, iearxik xarakter - "böyüklərin" paternalizminə qarşılıq
"kiçiklərin" maraqlarının qurban verilməsi - daşıyır.
Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq şirkətlərdə korporativ
idarəetmənin Almaniya variantından istifadə edilir. Amerika və Alman modeli
arasında fərq ondan ibarətdir ki, birincidə əmlak “sovrulur”, korporativ idarəetmədə
təsisçilərin maraqları təmsil olunmur, kənar şəxslərin korporativ nəzarətdə iştirakı
üçün kifayət qədər stimulları yoxdur, rəqib şirkətlər satılmaq tendesiyaları geniş
yayılıb və s. Bunun əksinə, almaniyada isə mülkiyyətin konsentrasiyası,maraqlı
tərəflərin maraqlarının qorunması, maraqı tərəflər-banklar, partnyorlar və əməkdaşlar
70
tərəfindən nəzarətin həyata keçirilməsi, rəqiblərə satılma hallarının olmaması və s. ilə
səciyyələnir.
ABŞ və B.Britaniyadan fərqli olaraq, Almaniyanın səhmdar cəmiyyətlərində üç
pilləli idarəetmə modeli mövcuddur: Səhmdarların ümumi yığıncağı, müşahidə
şurası və idarə heyəti. Bəzən, ədəbiyyatlarda, xüsusən ingilisdilli ədəbiyyatlarda
müşahidə şurası və idarə heyətinə birlikdə ikipalatalı Direktorlar Şurası kimi baxılır.
Ancaq, bununla razılaşmaq olmaz. Belə ki, Almaniya qanunvericiliyində onlar
müxtəlif funksiyalara və formalaşma xüsusiyyətlərinə malik iki müxtəlif orqan kimi
nəzərdə tutur.
Korporativ idarəetmənin alman modelini tətbiqi edən ölkələrdə səhmdar kapitalı
əhəmiyyətli dərəcədə mərkəzləşməsi ilə seçilir. İri alman şirkətlərində 5 iri səhmdarın
payına 40%-dən çox səhm düşür. Bu göstərici mülkiyyətin mərkəzləşməsinin ingilis
şirkətlərindən iki dəfə, Şimali Amerika şirkətlərindən isə 60% çox olduğunu göstərir.
Almaniyada şirkətlərin 70%-dən çoxunda sahibkar səhm paketinin 50%-dən çoxuna
sahibdir. O cümlədən, şirkətlərin 35%-də bütün səhmlər yalnız bir sahibkara
məxsusdur.
Qeyri-maliyyə korporativ investorlarının iri paya sahib olması Almaniyada
səhmlərin "çarpaz alqı-satqısı"nın geniş yayılmasını göstərir. Yəni, bir çox hallarda
alman şirkətləri bir-birlərinin səhmdarları olurlar. Alman modelinin əsas üstün cəhəti
kimi
korporativ
münasibətlərin
bütün
iştirakçılarının
maraqlarının
balanslaşdırılmasına istiqamətlənmiş sosial qarşılıqlı əlaqə prinsipinin tətbiqi və
uzunmüddətli məqsədlərə çatmağa, korporasiyaların davamlılığının və onlar arasında
qarşılıqlı münasibətlərin stabilliyinin artırılmasına istiqamətlənməsidir.
Bu modelin çatışmayan cəhətlərinə isə alman şirkətlərinin kifayət dərəcədə
çevik olmamaları, inkişaf üçün bəzi mühüm qərarların (ştat ixtisarı, şirkətin
yenidənqurulması və ləğvi, səmərəsiz biznes strukturlarının satışı və s.) tez bir
müddətdə qəbul olunmasının mümkünsüzlüyünü göstərmək olar.
Korporativ idarəetmə sisteminə olan tələblərdə açıq tipli korporasiya
çərçivəsində sahiblik və nəzarət funksiyalarının bir-birindən ayrılması nəzərə
71
alınmalıdır. İdarəetmə problemi mülkiyyətin əhəmiyyətli dərəcədə «xırdalanması»
şəraitində xüsusilə kəskin olur. Bunula yanaşı, nə açıq tipli korporasiyaların
əhəmiyyətli sayda olması, nə də mülkiyyətin geniş «xırdalanması» bazar
iqtisadiyyatının ümumi cizgilərinə məxsus deyildir. Bir çox ölkələrin səhmləri fond
bazarlarında təmsil olunan şirkətlərinin sayı çox azdır. Əgər belə şirkətlərin miqdarı
Böyük Britaniyada təqribən 2000 və ABŞ-da 6000-dən çoxdursa, Almaniyada isə
cəmi 650, Fransada isə yalnız 440-dır. Məhdud sayda investorun sahiblik etdiyi özəl
şirkətlər isə fond bazarında təmsil olunmur. Onlarda idarəetmə və sahiblik
funksiyaları arasındakı ziddiyyətlər yoxdur və buna görə də, onlarda idarəetmə üzrə
ciddi problemlər çox nadir hallarda baş verir.
Böyük Britaniya və ABŞ-da tipik korporasiyanın hər biri korporativ kapitalın
nisbətən kiçik payına malik olan çoxlu mülkiyyətçisi vardır. Digərlərindən üstün
yeganə səhmdarın olmadığı şəraitdə onlardan, eləcə də səhmdar qruplarından heç biri
özünün xüsusi hüquqlarının, o cümlədən idarəetmədə təmsilçilik hüququnun
tanınmasını tələb edə bilməz. Digər sənaye ölkələrinin əksəriyyətində (Almaniya,
Fransa, İtaliya, Yaponiya, Koreya, İspaniya, İsveç, İsveçrə və bu siyahını davam
etdirmək olar) mülkiyyət təmərküzün yüksək dərəcəsi ilə səciyyələnir . Səhmlərin iri
zərfinin az səhmdarın əlində toplandığı ölkələrdə korporativ idarəetmənin rolu s
əhmdar kapitalın yüksək dərəcədə «xırdalandığı» ölkələrdəki rolundan olduqca
fərqlənir. Bir səhmdarın səhmlərin 25, 50 və daha çox faizinin sahibi olduğu
korporasiyada səhmdarların şirkətin idarəedilməsində iştirak edib-etməməsi problemi
faktiki olaraq yaranmır. Səhmlərin iri sahiblərini korporasiyanın işləri ilə fəal məşğul
olmağa, idarəetmə orqanında birbaşa təmsilçiliyə nail olmağa, lazım gəldikdə
idarəetmə aparatını yenisi ilə əvəz etmək üçün hakimiyyət vasitələrini əlində
saxlamağa vadar edən əsaslar vardır. Bu halda yarana biləcək idarəetmədə iştirak
problemi «minib ödənişsiz getmək» probleminin əksidir: azsaylı səhmdarların
korporasiyanın yerdə qalan digər sahiblərinin böyük kütləsinin zərərinə öz
maraqlarını həyata keçirmələridir.
Dostları ilə paylaş: |