Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti pul və banklar

11.2. Qiymətli kağızlar bazarı. Fond birjası
Qiymətli kağızlar əmtəədir və hər bir əmtəə kimi onların öz bazarı var. Buna qiymətli kağızlar, yaxud fond bazarı deyilir.

Qiymətli kağızlar bazarı iqtisadiyyatda formalaşan pul yığımlarının yenidənbölgüsü mexanizmlərindən biridir, dövlət büdcəsi və bank sistemi ilə yanaşı iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsinin alternativ mənbəyi, kanalıdır. Qiymətli kağızlar bazarının rolu müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini yenidən iqtisadiyyata cəlb etməkdən ibarətdir.

Qiymətli kağızlar bazarı vasitəsilə ən yüksək gəlirliliyi təmin edən sahələrə kapital axını baş verir. Digər tərəfdən, qiymətli kağızların əldə edilməsi imkanını təmin etməklə fond bazarı investisiya prosesinə kütləvi səciyyə verir. Qiymətli kağızlar bazarı ölkədəki ictimai-siyasi durumun dəyişməsini izləməklə, ona həssas olmaqla həm də maliyyə barometri rolunda çıxış edir.

Səmərəli fəaliyyət göstərən qiymətli kağızlar bazarı investisiya resurslarının yenidənbölgüsünə yardım etməklə, resursların ən gəlirli və perspektivli sahələrdə (müəssisələrdə, layihələrdə) cəmlənməsini təmin etməklə və eyni zamanda maliyyə resurslarını inkişaf perspektivləri də­qiq müəyyən edilməmiş sahələrdən yayındır-maqla vacib macro­iq­tisadi fun­k­si­yanı yerinə yetirir. Beləliklə, yığımların investisiyalara keçməsinin mümkün ola bilən maliyyə kanallarından biri kimi çıxış edir. Eyni zamanda qiymətli kağızlar bazarı investorlara əmanətlərini qoruyub saxlamaq və artırmaq imkanı yaradır.

Qiymətli kağızlar bazarının iştirakçıları dövlət, səhmdar cə­miyyətləri, qiymətli kağızlar bazarının peşəkarları olan mütəxəssislər, müxtəlif invest­ti­si­ya təsisatları, kommersiya bankları, fond mərkəzləri və mağazaları, digər təsərrüfat subyektləri, həmçinin vətəndaşlardır.

Qiymətli kağızlar bazarını ənənəvi olaraq ilkin və ikinci bazarlara bö­lür­lər. İlkin bazarda emitentlər tərəfindən buraxılan qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi keçirilir, yeni buraxılan qiymətli kağızların bazar qiyməti müəyyən edilir, investisiya riski qiymətləndirilir, buraxılışın dövlət qey­diy­ya­tı və buraxılışın nəticələrinin qeydiyyatı, reyestr saxla­yıcı­sının (reyestra­paranın) təyin edilməsi və qiymətli kağızların sax­lanılması baş verir.

İlkin bazarın ən vacib cəhəti pul vəsaitlərinin qoyuluşu məqsədi ilə qiymətli kağız növünün əsaslandırılmış seçimini etməyə kömək edən informasiyanın investor üçün tam açıqlanmasıdır ki, buna da emissiya prospektinin⁵⁵ hazırlanması, onun dövlət orqanları tərəfindən yoxla­nıl­ması və qeydiyyatı, prospektin və ilkin yerləşmə nəticələrinin mətbuatda dərc olunması və s. xidmət edir.

İlkin bazar mərhələsində qiymətli kağızların emitenti tərəfindən maliy­yə resursları səfərbər olunur. İlkin yerləşdirmə şərtlərinin necə yerinə yeti­rilməsindən cəlb olunan vəsaitlərin həcmi, emitentin sonrakı işgüzar nü­fuzu asılıdır. Buna görə də emitent üçün qiymətli kağızların ilkin buraxılışı və yerləşdirilməsi ilə yüksək nüfuzlu banklar, o cümlədən investisiya bank­ları, həmçinin ixtisaslaşdırılmış kredit-maliyyə qurumları (sığorta şirkətləri, investisiya və pensiya fondları və b.) məşğul olur. Nəticədə, qiymətli kağız­la­rın yerləşdirilməsi asanlaşır və sürətlənir. Qiymətli kağızların zəmanətli yerləşdirilməsinə anderraytinq deyilir. Üzərinə emitentin adından və ya öz adından, lakin emitentin tapşırığı ilə və onun hesabına qiymətli kağızların yerləşdirilməsi öhdəliyi götürmüş şəxs isə anderrayter adlanır.

İkinci bazarda əvvəl buraxılmış və ilkin yerləşdirmə (ilkin bazar) mərhələsini keçmiş qiymətli kağızların dəfələrlə yenidən alınıb-satılması vasitəsilə tədavülü baş verir. İkinci bazarın məqsədi ilkin yerləş­diril­mədən sonra qiymətli kağızlarla alqı-satqı və digər əməliyyatlarının ke­çirilməsi üçün şəraitin yaradılmasından ibarətdir.

Bununla əlaqədar, ikinci bazar iki funksiyanı yerinə yetirir:

a) pərakəndə alqı-satqı səviyyəsində satıcı və alıcıları görüş­dürül­məsi ki, bunun da nəticəsində bir və yaxud bir neçə qiymətli kağızın alqısı mümkün olur⁵⁶;

b) tələb və təklifin müəyyən qiymət səviyyəsində tarazlaş­dırıl­masına xidmət edir.

İkinci bazarın ən mühüm cəhəti onun likvidliyidir. Burada məzən­nələrin cüzi tərəddüdü və aşağı satış xərcləri ilə müvəffəqiyyətli və geniş fond ticarətinin mümkünlüyü başa düşülür. İkinci bazarın digər cə­hətlərindən isə investisiya imkanlarının genişliyi və müxtəlifliyini, tədavül edən qiymətli kağızların məziyyətlərinin çeşidliyini, obyektiv və subyektiv amillərdən asılılığını göstərmək olar.

İkinci bazarın tərkibində isə birja bazarını və birjadankənar bazarı fərqləndirirlər. Bunlar ikinci bazarın təşkilati formalarıdır.

Birja bazarı məfhumu fond birjası anlayışı ilə məhdudlaşır. Fond birjası ən yüksək keyfiyyətli qiymətli kağızların tədavül etdiyi və əməliyyatların qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları tərəfindən aparıldığı təsisat şəklində təşkil edilmiş xüsusi bazardır.

Pul sərrafları birlikləri nəzərə alınmasa, erkən birjalar əmtəə birja­ları olmuşlar. Onlar Avropada ilkin kapital yığımı dövründə meydana gəlmişlər. Bəzi tarixi mənbələrə əsasən, ilk əmtəə birjaları İtaliyada (Venesiya, Florensiya, Genuya) meydana gəlmiş və bu, orada iri manu­fak­turaların yaranması və beynəlxalq ticarətin böyüməsi ilə nəticə­lənmişdir.

Erkən birjalara əsası 1531-ci ildə⁵⁷ qoyulmuş Antverpen birjasını da aid edirlər. Müasirləri onu «nəhayətsiz birja» adlandırırdılar. Məhz onu tarixdə ilk mütəşəkkil əmtəə birjası hesab edirlər. Avropanın bir çox mallarının və tacirlərinin iştirak etdiyi bu birjanın sütunlar sırası ilə seçilən öz binası olmuş və binanın üstündə «bütün xalqlardan və dillərdən olan tacirlər üçün» mənasında latın ifadəsi həkk edilmişdir.

Məlumdur ki, hələ qədim yunan dilində «torba, kisə, çanta» bil­dirən «byrze» sözü olmuşdur. Birja sözünün mənşəyi barəsində də fərqli fərziyyələr mövcuddur. Fərziyyələrdən birinə görə, XV əsrin ilk illərində müasir Belçikanın⁵⁸ Qərbi Flandriya əyalətinin inzibati mərkəzi olan və bir sıra ticarət yollarının kəsişməsində yerləşdiyindən «xristian mil­lətlərin dəllalı» adını almış Brügge şəhərində tacirlərin vaxtaşırı yığışdığı bir meydan var imiş. Bu meydan şəhərin tanınmış sakinlərindən və yerli dəllal kontorunun sahibi olan Van de Bursanın evinin qarşısında olduğundan de burse adlandırılmışdır. Van de Bursanın evinin üzərində onun kontorunun yerli ləhcədə «buerse» adlandırılan üç kisənin təsvir edil­diyi gerbi həkk olunmuşdur. Kontor sahibi öz evini tacirlərin yı­ğıncaqları üçün verdiyindən, ticarətin bu forması da buna müvafiq adlandırılmışdır.⁵⁹

Fond birjaları ilk vaxtlar əmtəə birjalarının fond bölmələri kimi mövcud idi. Burada pul vəsaitləri və pul öhdəlikləri – istiqrazlar, vek­sellər, etibarnamələr alınıb-satılırdı. Belə kağızların tədavüldəki həcmi genişləndikcə fond bölmələri tamamilə təcrid oldular və qiymətli kağızlar bazarını fond birjası adlandırmağa başladılar.

1602-ci ildə Amsterdam əmtəə birjası fəaliyyətə başladı. Məhz bu­rada ilk dəfə olaraq alqı-satqı əqdlərinin əmtəələrin nümunələri əsasında edilməyə başlandı, sonralar isə əmtəələr üçün orta keyfiyyət normativləri müəyyən edilmişdir ki, bu da məhsulun özünün birjaya çıxartmadan əqdlərin edilməsini mümkün etmişdir.

Eyni zamanda, Amsterdam birjası qiymətli kağızlarla əməliy­yatların aparıldığı ilk birja kimi tarixə düşmüşdür. Burada Hollandiya, İngiltərə, Portuqaliyanın dövlət istiqrazları, Hollandiya və İngiltərə Ost-İnd, sonralar isə Vest-İnd ticarət şirkətlərinin səhmləri ilə əməliyyatlar aparılırdı. Bütövlükdə, birjanın siyahısında 44 adda qiymətli kağız var idi. Məhz buna görə, qiymətli kağızlarla əməliyyatların böyük vüsət aldığı Amsterdam birjasını ilk fond birjası hesab edirlər.

Tarixi təkamül nəticəsində banklar və dövlət vergiləri ilə birlikdə birjalar müasir bazar təsərrüfatının əsas tənzimləyicisinə çevrilmişlər. Məhz birjalarda ən mühüm valyuta məzənnələri, qızıl və kütləvi əmtəələrin qiymətləri, dövlət öhdəliklərinin və fond birjasında qiy­mətləndirilməyə qəbul edilmiş səhmlərin məzənnələri müəyyən olunur. Birjada ayrı-ayrı şirkətlərin və yaxud bütöv sahələrin gəlirliliyi yaxud ziyanlılığı, çox vaxt milli iqtisadiyyatın gələcəyi də müəyyən edilir. Birja bazar təsərrüfatının təbii tənzimləyicisidir, kapitalların ən səmərəli yerləşdirilmə-sinə xidmət edir.

Birja, iqtisadiyyatdakı hər cür dəyişiklikləri təsbit edən həssas bir barometrdir. O, əmtəələrə və qiymətli kağızlara olan tələb və təklif ara­sındakı tarazlıqdan hər cür kənarlaşmalara reaksiya verir, öz müna­si­bə­tini bildirir və iqtisadiyyatın sahələr quruluşundakı zəruri olan dəyi­şik­likləri təmin edir. Birja hər gün özünəməxsus səmərəlilik həddini müəyyən edir ki, bu həddi də yalnız öz fəaliyyətini səmərəli tərzdə quranlar, hər cür yeniliklərə və bazarda tələbin tərəddüdlərinə həssaslıqla reaksiya verənlər aşa bilər. Fond birjası bazarın daimiliyini, likvidliyini və tənzim­lən­məsini, qiymətlərin müəyyən edilməsini, bazar konyunk­tu­rasının nəzərə alınmasını təmin etməlidir. Son nəticədə, fond birjası qiymətli kağızlar bazarının ticarət, peşakar, normativ və texnoloji özülü kimi çıxış edir.

Hər bir fond birjasının nüfuzu onun sistemi daxilində bağlanılan əqdlərin həcmi ilə müəyyən olunur. Əqdlərin həcmi isə birjada tədavül edən qiymətli kağızların miqdarından asılıdır. Bu iki göstərici konkret ticarət meydanının seçimində investora yol göstərənlik edir.

Fond birjasının bir neçə funksiyası mövcuddur. Birinci funksiyası ondan ibarətdir ki, birja şəxsi yığımları səfərbər etməyə və onları qiy­mətli kağızlarla əməliyyatlar vasitəsilə uzunmüddətli investisiyalara çevirməyə imkan verir. Fond birjası qiymətli kağızların tələb olunan likvid­liyini təmin edir və qısamüddətli yığımların uzunmüddətli maliy­yə­ləşməyə cəlb olunmasına imkan yaradır.

Birjada tədavül edən qiymətli kağızların qiymətləndirilməsi, qey­diyyatdan keçirilməsi və məzənnə bülletenlərində dərc edilməsi fond birjasının digər funksiyasıdır. Birjada formalaşan məzənnələr kapital qo­yuluşların mənfəətliliyinin və əsas kapitalın dəyərinin qiymətləndirilməsi mexanizmində etalon meyar rolunu oynayır.

Bu funksiyadan fond birjasının yenidənbölgü funksiyası irəli gəlir. Birjada hər gün artıq istehsala investisiya edilmiş və yeni edilən kapital qoyuluşların həcm və istiqamətlərinə təsir edən kapitalın yenidən qiymətləndirilməsi baş verir. Yalnız səhmləri birjada yüksək qiymət­lən­di­rilən müəssisələr yeni səhm buraxılışı hesabına istehsalın geniş­lən­dirilməsini maliyyələşdirmək imkanına malik olur.

Ən nəhayət, birja nəzarət səhm zərflərinin formalaşdırılması yolu ilə kapitalın mərkəzləşdirilməsi prosesinin sürətləndirilməsində mühüm rol oynayır.

Fond birjası ya assosiasiya, ya da səhmdar cəmiyyəti şəklində yaradılır. Birjaların fəaliyyəti nizamnamə əsasında qurulur. Nizam­na­mədə birjanın idarə edilməsi qaydası, orqanlarının yaradılması və funk­siyaları, üzvlərinin tərkibi, onların qəbul olunması şərtləri və s. müəyyən edilir.

Birjanın ali orqanı ümumi iclasdır. Birjanın ümumi iclası təftiş komissiyasını seçir. Birjanın idarəedici orqanı onun idarə heyəti və yaxud direktorlar şurasıdır. İdarə heyəti (direktorlar şurası) birjanın baş vəzifəli şəxsi olan onun prezidentini təyin edir. Birjanın prezidenti əlaqələndirici orqan olan birja şurasına başçılıq edir. Birjanın idarəedici orqanlarına və şəxsi heyətinə kömək məqsədi ilə birja üzvü olan şirkətlərin nümayəndələrindən müxtəlif komitələr təşkil olunur.

Komitələrin sayı və tərkibi birjadan birjaya fərqlənir, lakin iki komitə hər birjada var: birjanın qiymətləndirmə siyahısına (listinə) səhmlərin daxil edilməsinə dair sifarişləri nəzərdə keçirən listinq komitəsi və birja administrasiyası ilə birlikdə ticarət qaydalarını müəyyən edən, ticarət zalında davranış haqqında təlimatlara riayət edilməsinə nəzarət edən ticarət zalının qaydaları üzrə komitə.

Birjaların tarixən fərqləndirici cəhəti onların fəaliyyətinin qeyri-kommersiya səciyyə daşımasıdır. Bu səbəbdən onlar hüquqi şəxslərdən gəlir vergisindən azad edilmişlər. Lakin bu o demək deyil ki, birjanın gəlirləri yoxdur. Fond birjalarının gəlirləri müxtəlif mənbələrdən formalaşır:

- birjada vasitəçilik edən firmaların yerinə yetirdikləri hər bir sifarişdən tutulan rüsum (birja rüsumu);

- səhmlərinin birja siyahısına daxil edildiyinə görə emitent şirkətlərin ödəmələri;

- birjaya yeni qəbul olunmuş yeni üzvlərin qəbul ödəmələri;

- birja üzvlərinin üzvlük ödəmələri və s.

Lakin birjanın gəlirləri yalnız onun normal işləməsini və inkişafını təmin etməkdən ötrü zəruri olan məbləğlərlə məhdudlaşır və birjanın nizamnamə kapitalında payı olan subyektlərə dividendlərin ödənilməsinə istifadə edilmir.

Eyni zamanda, təqribən 1990-cı illərdən etibarən fond birjalarının fəaliyyətinin kommersiyalaşması meyli yaranmış və sonrakı illərdə güclənmişdir.

Birja üzvləri sırasında yalnız qiymətli kağızlarla birja əməliyyatları ilə peşəkarcasına məşğul olan və birja komitəsi (şurası) şəklində birləşmiş subyektlər ola bilər. Qiymətli kağızlar bazarı iştirakçısı lisen­zi­yasının alınması birja üzvü olmaqdan ötrü zəruridir. Bəzi ölkələrdə birja üzvü yalnız fiziki şəxslər, digərlərində yalnız hüquqi şəxslər, başqa ölkələrdə isə hər ikisi ola bilər.

Birja üzvləri iki qrupa ayrılır: brokerlər və dilerlər.

Erkən dövrlərdə birja üzvləri öz müştərilərinin sifarişləri ilə və onların hesabına qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə əməliyyatlar keçirən adi vasitəçilər idi. Buna səbəb müştərilərin birjaya girişi və öz adından əməliyyatlar keçirmələri qadağan idi və indi də qadağandır. Birja əməliy­yatlarındakı belə vasitəçiləri müxtəlif dövrlərdə və dillərdə müxtəlif cür adlandırırdılar: makler, kurtye, komisyonçu, broker, stok­broker. Hal-hazırda daha çox fond birjası vasitəçisinin broker adlandırıl­ması daha geniş yayılmışdır.

Brokerlərin vəzifələrinə müştərilərin (investorların) qiymətli kağız­ların alqı-satqısı üzrə tapşırıqlarının icrası, müştərilərin mənafelərinin müdafiəsi, əqdlərin qeydiyyatı və rəsmiləşdirilməsi üzrə bütün qaydaların yerinə yetirilməsi daxildir. Broker, müştəri ilə broker xidməti haqqında müqavilə bağlayır. Əqdin yerinə yetirilməsi haqqında broker əqdin əks tərəfə göndərilən təsdiqnaməsini tərtib etməklə dərhal müştərini məlumatlandırmalıdır. Brokerlər tərəfkeşlik etməməli və öz vəzifələrini heç kəsə ötürə bilməz.

Brokerin kurtaj adlanan xidmət muzdu onun vasitəçiliyilə bağ­lan­mış hər bir əqdin ümumi məbləğinin müəyyən faizindən, yaxud əvvəlcədən müəyyən edilmiş məbləğdən ibarətdir. Həmçinin, broker birjadakı hər bir alqı-satqını təsdiqləyən və bordero adlanan haqq-hesab qeydləri edir. Borderonu əqdin hər iki tərəfi imzalayır.

Brokerlər hüquqi şəxs yaratmadan fərdi sahibkar kimi fəaliyyət gös­tərə bilər. Bununla belə, müasir birjalarda brokerlər nadir hallarda tək­başına işləyir. Sırf vasitəçilik məqsədlərindən ötrü onlar güclü broker şirkətlərinə birləşir. Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan başqa, broker şirkətləri informasiya və konsaltinq (məsləhət) xidmətləri də göstərir.

Brokerlərdən fərqli olaraq, dilerlər sırf vasitəçilikdən başqa öz adından (özü üçün) və öz hesabına sonradan satmaq məqsədilə qiymətli kağız almaq hüququna malikdirlər.⁶⁰ Onlar həm öz aralarında, həm də brokerlərlə əqdlər bağlaya bilər. Dilerlərin gəliri qiymətli kağızı sərfəli qiymətlə sonradan satmaq hesabına əmələ gəlir, yəni məzənnə fərqi kimi çıxış edir. Demək olar ki, dilerlər birjada möhtəkirliklə məşğuldur.

Müasir fond birjası indi də əksər hallarda zahirən hələ keçən əsr­lərdə inşa edilmiş, lakin daxilən ən yeni avadanlıqla, xüsusilə də tele­kommunikasiya avadanlığı ilə təchiz edilmiş böyük bir binadır. Birjalar hər iş günü bunun üçün ayrılmış saatlarda işləyir.

Fond birjasında mühüm yeri tiker adlanan elektron tablo tutur. Tablo fond birjasının məcburi atributlarındandır. Tabloda birjada gün ərzində bağlanmış hər bir əqdin həcmi və qiyməti, emitent şirkətlərin adları və səhm məzənnələrinin dəyişməsi göstərilir.

11.3. Qiymətli kağızlarla birja əməliyyatları
Birja əmtəəsi olan qiymətli kağızlar ilə edilən müxtəlif əməliyyatlar birja əməliyyatları adlanır. Müasir birja açıq təsisat olduğundan burada keçirilən bütün əməliyyatlar açıq şəkildə edilir və məxfi ola bilməz. Birjanın iş vaxtının hər bir anında birjada qeydiyyatdan keçmiş qiymətli kağızların cari qiymətləri haqqında məlumat almaq olar.

Birja əməliyyatlarının və yaxud ticarətinin mühüm tərkib hissə­lərindən (mərhələlərindən) biri listinqdir. Listinq qiymətli kağızların fond birjasının xüsusi qiymətləndirmə siyahısına, yəni listinə daxil edilmə­sidir. Listə daxil edilmiş qiymətli kağızlar satışa buraxılır.

Birja satışına buraxıldıqdan sonra qiymətli kağızların kotirovkası, başqa sözlə, qiymətləndirilməsi keçirilir. Birja qiymətləndirilməsi (koti­rovkası) birjanın hər iş günü ərzində birja satışları prosesində qiy­mətlərin müəyyən edilməsi və onların birja bülletenində dərc olunmasını bildirir.

Bütün birja əməliyyatları ödəmə şərtlərinə görə kassa və müddətli əməliyyatlara ayrılır.

Kassa əməliyyatları əsasən investisiyaların edilməsi ilə əlaqədardır. Kassa əməliyyatlarında alınıb-satılan qiymətli kağızların ödənilməsi əqd bağlanan kimi dərhal (faktiki isə 1-2-3 iş günü ərzində) edilir. Əslində, dünya təcrübəsində kassa əməliyyatları üzrə hesablaşmanın əqd günündə edilməsi qaydası qəbul olunub. Alınıb-satılan qiymətli kağızlar dəsti böyük olduqda hesablaşma müddəti uzun olur.

Müddətli əməliyyatlar üzrə isə hesablaşmalar tərəflərin əvvəlcədən müəyyən etdiyi müddətdən sonra əqd bağlanan ana olan məzənnə ilə keçirilir. Deməli, müddətli əqdlər üzrə kontraktın bağlanıldığı, qiymətin müəyyən edildiyi, hesablaş-manın aparılacağı müddətlər əvvəlcədən dəqiq müəyyən olunur. Müddətli əqdlər üzrə hesablaşmalar ya ayın ortasında (buna per medio deyilir), ya da ayın sonunda (per ultimo) keçirilir.

Müddətli əqdlərdən çox vaxt alqı-satqı zamanı məzənnələr arasında yaranan fərq şəklində möhtəkir mənfəətin əldə edilməsindən ötrü istifadə olunur.

Müddətli əməliyyatların növləri kimi fyüçers və opsionlar geniş yayılmışdır.

Fyüçers əməliyyatları satıcı və alıcı arasında bağlanan, gələcəkdə müəyyən müddət ərzində əvvəlcədən qəti müəyyən edilmiş məzənnə ilə qiymətli kağızların müəyyən miqdarını müvafiq olaraq satmaq və almaq öhdəlikli, standart müddətli müqavilədir.

Opsion alıcıya müəyyən müddət ərzində müəyyən qiymətlə əmtəənin standart miqdarını almaq hüququ (öhdəliyi yox!), satıcıya isə satmaq hüququ verən əqddir (müqavilədir).

Birja oyununun mahiyyəti məzənnələr arasındakı fərqin əldə edilməsindən ibarət olmaqla dəyişməz qalır. Oyun iştirakçılarını isə qiy­mətli kağız məzənnələrinin qalxması ehtimalına istinadən oynananlara, yəni «öküzlərə» və düşməsi ehtimalına istinadən oyna­yan­lara, yəni «ayılara», bölürlər.⁶¹ Qeyd etmək lazımdır ki, müasir banklar birja möh­təkirliyini fəal maliyyələşdirir. Onlar səhm girovu ilə birja dəllallarına kreditlər verməklə yanaşı, özləri də sonradan daha yüksək məzənnə ilə satmaq məqsədilə qiymətli kağızları almaqla birja möhtəkirliyində fəal iştirak edir.

11.4. Qiymətli kağızların birjadankənar bazarı
Qiymətli kağızlarla ticarət təkcə birjalarda deyil, onlardan kənarda, yəni birjadankənar bazarda da aparıla bilər. Birjadankənar bazar qiymətli kağızlarla fond birjasından kənarda keçirilən əməliyyatları əhatə edir. Qabaqcıl ölkələrdə fond qiymətli kağızların ilkin yerləş­mələrinin (ilkin qiymətli kağızlar bazarı) əksəriyyəti, həmçinin birjadan qeydiyyatdan keçmiş kağızlarla müqayisədə aşağı keyfiyyətli olan qiymətli kağızlarla ticarət də məhz bu bazar vasitəsilə edilir.

Birjadankənar bazar ilkin və ikinci qiymətli kağızlar bazarına nis­bətən «üçüncü bazar» da adlandırılır.

İnformasiya inqilabının təsiri ilə qiymətli kağızların birjadankənar ticarətinin yeni sistemləri meydana gəlmişdir. Onlar kompyuter bünöv­rəyə malikdir və ərazicə bölüşdürülmüş elektron birjaları kimi çıxış edir. Bu cür sistemlərin ilki 1971-ci ildən ABŞ-da fəaliyyət göstərən milli qiymətli kağız dilerləri assosiasiyasının avtomatlaşdırılmış qiymətlən­dirmə sistemidir, yəni NASDAQ.

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə «üçüncü bazar» halqası daxilində yeni bir sistem formalaşır ki, onu da artıq «dördüncü bazar» adlandırırlar. Bu sistem qiymətli kağızların böyük dəstlərinin satıcı və alıcılarını kompyuter sistemi vasitəsilə birbaşa, heç bir ənənəvi vasitəçiyə müraciət etmədən birləşdirir. Onların əsasını müxtəlif elektron səhm ticarəti sistemləri (Instinet, Posit, Crossing Network və s.) təşkil edir. Bir neçə elektron sistemi qiymətli kağızların investorlar tərəfindən şəbəkəyə çıxarılan böyük dəstlərinin alqı və satqı axınlarını idarə edir.

11.5. Qiymətli kağızlar bazarının idarə olunması
Dünya təcrübəsi göstərir ki, bütövlükdə qiymətli kağızlar bazarı, o cümlədən də fond birjası, ciddi dövlət nəzarəti və tənzimlənməsi obyektidir. Qiymətli kağızlar bazarı çox mürəkkəb sistem olduğundan onun səmərəli idarə olunmasının təmin edilməsi bütövlükdə bazar iqtisadiyatının ahəngdar fəaliyyətinin mühüm şərtlərindən biridir.

1930-cu illərdən etibarən, bütün sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya biznesi təsərrüfat qanunvericiliyinin və inzibati nəzarətin xüsusi sahəsinə çevrilmiş, müstəqil təşkilatlar, yaxud komissiyalar for­masında müvafiq dövlət qurumları fəaliyyət göstərir. Bu qurumlar mü­vafiq qanunların işlənib hazırlanmasına və onlara riayət olunmasına cavabdehdir. Qanunvericiliyin başlıca prinsipi qiymətli kağızların sərbəst satışa buraxılmasına dair bütün faktların emitentlər tərəfindən dolğun, düzgün və aydın bəyan etmələrinin təmin edilməsidir. Hökumət qurumu emitentdən daxil olmuş sənədlərin, ilk növbədə emissiya prospektinin, dolğun, düzgün və aydın olmasına əmin olmayınca qiymətli kağızların ictimaiyyətə satışı qanunsuz sayılır.

Bir sıra ölkələrdə fond bazarının tənzimlənməsinə Maliyyə Na­zirliyi cavabdehdir. Digər ölkələrdə fond bazarına nəzarətin əsas məsu­liyyəti Mərkəzi Bank, yaxud bank nəzarəti orqanı üzərinə düşür. Bə­zilərdə isə qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi vəzifəsi tam həcmdə ölkənin regionlarına həvalə olunub.

Azərbaycan Respublikasında baş əlaqələndirici orqan funksiyası Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinə həvalə olunmuşdur.

Hər bir idarəetmə sistemi kimi, qiymətli kağızlar bazarının tən­zimlənməsi sistemi onun məqsədləri, strategiyası və vəzifələrinə uyğun qurulur. Qiymətli kağızlar bazarının idarə olunması sisteminin məqsədi bazarın sabitliyinin, tarazlığının və səmərəliliyinin təmin edilməsidir. Məqsədin müəyyən edilməsi ilə bərabər bazarın idarə­edil­məsi prosesi tənzimləmə mexanizminin yaradılmasını da nəzərdə tutur. Tənzimləmə mexanizminə isə idarəetmə vasitələri, hüquqi, normativ və informasiya təminatı daxildir.

Qiymətli kağızlar bazarının dövlət tənzimlənməsi əsasən aşa­ğıdakıları əhatə edir:

- xüsusi normativ-hüquqi aktların hazırlanması və həyata keçirilməsi;

- standartların, yəni bazar iştirakçıları və maliyyə alətləri üçün məcburi olan tələblərin və b. hazırlanması;

- əsas qaydaların nizamlanması və bazar iştirakçıları tərəfindən mövcud qanunvericiliyə riayət olunmasına dövlət nəzarəti.

Qiymətli kağızlar bazarının daxili özünütənzimləmə sistemi də olmalıdır. Bu mənada, qiymətli kağızlar bazarının idarəolunmasında fond bazarı peşəkarlarının birliklərinin rolu böyükdür. Bazarın özünü tənzimləməklə fəaliyyət göstərməsi onun iştirakçıları üçün peşə və etik normaların, ticarət əməliyyatları qaydalarının təyin edilməsini və onlara riayət olunmasına nəzarəti nəzərdə tutur.

XII FƏSİL. İNVESTİSİYA SFERASINDA PUL-KREDİT MÜNASİBƏTLƏRİ
12.1. İnvestisiya fəaliyyəti, onun məqsəd və vəzifələri
Təkrar istehsal prosesinin əsas şərtlərindən biri investisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi, köhnəlmiş əsas fondların yenilərilə əvəzlənməsi, yeni – müasir tələblərə cavab verən maşın və mexa­nizmlərin əldə edilməsi danılmazdır. Məsələ ondadır ki, yeni əldə edilmiş maşın-mexanizmlər əvvəlkilərə nisbətən daha mükəm­məl, daha məhsuldar və daha keyfiyyətli məhsul istehsal etməyə imkan yaradır.

İnvestisiya prosesi pul vəsailərinin toplanmasından başlayaraq, real aktivlərin – bina və qurğuların, avadanlıq və texnoloji pro­seslərin, məişət-sosial infrastrukturun yaradılması ilə başa çatır.

«İnvestisiya» sözü əcnəbi söz olub uzunmüddətli kapital qoyuluşu anlamında – yeni obyektlərin istifadəyə verilməsi, ölkə daxilində və xaricdə müxtəlif təyinatlı layihələrin həyata keçirilməsi məqsədilə qoyulan yatırımlardır. Burada məqsəd gəlir götürməkdir.

«İnvestisiya» haqqında geniş yayılmış anlayışlardan biri də onun uzunmüddətli qoyuluş olmaqla, müxtəlif xarakterli layihələrin həm ölkə ərazisində, həm də xaricdə həyata keçirilməsindən gəlir əldə etmək arzusudur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ölkə daxilində investisiya qoyuluşları yalnız gəlir götürməklə məhdudlaşmır, bu halda ölkə əhalisinin sosial tələblərinin ödənilməsi də vacib şərtlərdəndir.

Qeyd etmək lazımdır ki, «investisiya» və «kapital qoyuluşu» sözləri məzmunca olduqca yaxındır. Hətta bəzi müəlliflər onları bir-birinin sinonimi də adlandırırlar.

İqtisadi ədəbiyyatda «yığım» və «investisiya» anlayışları yanaşı işlənilməklə biri digərini tamamlayır. Hətta məşhur Keynsə görə yığım və investisiya «bir-birinə bərabər tutulmalıdır, çünki hər ikisi gəlirin istehlakdan artıqlığı deməkdir».

Lakin heç də həmişə belə deyildir. Yığım investisiya prosesinin va­cib hissəsidir – ancaq hamısı deyil. Əgər yığım sahibi tərəfindən istifadə edilmirsə, o investisiya ola bilməz. Yığım o vaxt investisiya ola bilər ki, o birbaşa və ya dolayısı yolla gələcəkdə gəlir götürmək məqsədilə istehsalın genişləndirilməsinə və ya yeni istehsal güclərinin yaradılmasına istifadə olunsun.

Sovet iqtisadi ədəbiyyatında «investisiya» və «kapital qoyuluşu» anlayışları eyniləşdirilməklə, əsasən «kapital qoyuluşu» anlayışından istifadə olunurdu. Bazar iqtisadiyyatının ölkədə bərqərar olması «investi­siya» və «kapital qoyuluşu» anlayışlarına da fərqli yanaşmanı tə­ləb edir. Bu, ölkə qanunvericiliyində də öz əksini tapmışdır. Belə ki, bu­rada investisiya dedikdə «pul vəsaitləri, məqsədli bank yatırımları, pay, səhm və digər qiymətli kağızlar, maşın və avadanlıqlar, tex­nolog­iya, lisenziya, əmtəə nişanları, kredit, əmlak hüququ, intellek­tual dəyərlər və digər qiymətlilərin gələcəkdə gəlir götürmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyətinə qoyduqları yatırımlardır». Bu dey­imdə üç məsələyə xüsusi fikir verilməlidir:

Birinci, burada «yığım» anlayışı işlədilməsə də, faktiki olaraq inve­stisiya və yığım arasında qəti sərhəd qoyulur. Yəni, investisiya dedikdə yığımın ancaq hərəkətdə olan hissəsi (pul vəsaiti, maşın və mexanizmlər, digər avadanlıqlara qoyulan vəsaitlər) nəzərdə tutulur, ölü kapital nəzərə alınmır.

İkinci, investisiya anlayışı uzunmüddətli qoyuluşlarla əlaqə­ləndiril­mir. İnvestisiya qeyd edilən məqsədlər üçün istənilən müddətə qoyula bilər, bu həm qısa, həm də uzunmüddətli ola bilər.

Üçüncü, qanunla qoyuluşlara formaca məhdudiyyət qoyulmur. Bu həm pul formasında, həm texnologiya, avadanlıq, digər qiymətli­lər və intellektual dəyərlər ola bilər. Lakin bu halda da bəzi fərqlər nəzərə alınmalıdır. Belə ki, pul vəsaiti, əmlak, intellektual dəyərlər sahibkarlıq fəaliyyətinə yatırılırsa, bu halda investisiya olur. Ancaq pay, səhm və digər qiymətli kağız sahibləri artıq investordurlar. Bu­rada bir məsələyə də aydınlıq gətirilməlidir. Deyirik ki, investor gəlir götürmək məqsədilə bu fəaliyyətə başlayırlar. Bu heç də həmişə belə deyil. İnvestorların müxtəlif layihələrdə iştirakı bir çox hallarda gəlir götürmək məqsədi güdmür. Məsələn, qiymətli kağızlara investisiya qoyuluşları ilk olaraq gəlir götürməyə hesablanmışdır.

Belə bir deyim öz aktuallığını bu gün də saxlayır – investisiya qoyu­luşu vəsaiti bugünkü tələbə yox, gələcəkdə yüksək gəlir götür­mək məqsədilə müxtəlif layihələrin reallaşmasına istifadə edilsin. Bu halda iki əsas amil diqqət mərkəzində qalır – vaxt (zaman) və risk.

İqtisadi ədəbiyyatda daha çox investisiyanın aşağıdakı növlərini fərqləndirirlər:

- avadanlıqların təzələnməsi və işçi vəziyyətində saxlanması məqsə­dilə investisiya;

- istehsalın genişlənməsi vasitəsilə istehsal güclərinin artırılma­sına investisiya;

- elmi-tədqiqat işləri və yeni məhsul istehsalına investisiya;

- reklam işlərinə investisiya;

- ətraf mühitin mühafizəsi və sosial sferaya investisiya;

- strateji investisiya (vəsaitin xarici ölkədə istifadəsi).

İnvestisiya qoyuluşlarının uçotu, təhlili, elmi cəhətdən əsaslan­dırıl­ması və səmərəliliyinin artırılması onun düzgün təsnifləşdiril­məsindən çox asılıdır.

«İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» AR Qanununda istifadəsinə görə investisiya iki kateqoriyaya bölünür:

1. 
   kapital yaradan investisiya – buraya əsas fondların yaradıl­ması və təkrar istehsalına vəsait qoyuluşu aiddir. Təcrübədə bu real investisiya adlanır.
   

2.