Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.2. Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulmasının əsas qanunauyğunluqları
onda həll olan və elektrik yükünə malik hissəciklər arasında qarşılıqlı təsir qüvvəsinin nisbətən zəifləməsinə səbəb olur. Suyun fizioloji cəhətdən ən mühüm xassələrindən biri də onun qazları həll etməsidir. Bu xassə, duzlu məhlullarda kəskin azalır. Bundan başqa, su göbələk orqanizmində fasiləsiz faza yaradır. Göbələklərdə suyun miqdarı, onların növündən, həmçinin göbələk hüceyrəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq xeyli dərəcədə dəyişilə bilir. Bir qayda olaraq, göbələklərin mitsellərində suyun miqdarı, sporəmələgətirən orqanlardakından çox olur. Mitsellərin bəzi formaları, tamamilə suya batırıldıqda belə normal inkişaf edirlər. Lakin əksəriyyət hallarda, suya batırılmış göbələk mitsellərində inkişaf zəifləyir. Bunun əsas səbəbi, belə vəziyyətdə aerasiyanın pozulmasıdır (oksigen çatışmazlığı). Suyun, göbələk hüceyrələrində kəskin azalması da, onların böyümə və inkişafına olduqca mənfi təsir edir. Müxtəlif göbələklər üçün, suya tələbatın minimum həddi müxtəlifdir. Məsələn, Meribius lacrymans göbələyi üçün minimum hədd 22%-dir. Bu göbələklər, ağacçürüdən növlərdən olub, özlərinə lazım olan suyun bir hissəsini, tənəffüs prosesində əmələ gələn suyun hesabına təmin edirlər. Ağacçürüdən göbələklərdən Poria vaporariada inkişafı təmin etmək üçün suyun miqdarı təxminən 35%, Coniophora cerebella – göbələyində isə daha çox miqdarda su tələb olunur. Göbələklərin mitsellərindən fərqli olaraq, onların sporəmələgətirən orqanları suya qarşı az tələbkardır. Yalnız bə- zi göbələklərdə sporların əmələ gəlməsi bilavasitə suda olur (suda yaşayan göbələklərdə), lakin əksəriyyətində bu proses hava mühitində baş verir. Göbələklərdə su rejiminin formalaşmasında atmosfer rütubətinin böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, göbələklərdə, ali bitkilərdən fərqli olaraq suyun buxarlandırılmasının qarşısını alan və ya bu prosesi tənzimlə- yən xüsusi uyğunlaşmalar yoxdur. Odur ki, havada rütubətin
azalması, sporların əmələ gəlməsini zəiflədir. Lakin göbələklərin bəzilərində, məsələn, Erysiphaceaedə atmosfer rütubəti 85%-ə nisbətən, 55% olduqda konidilərin əmələ gəlməsi 2-3 dəfə çox olur. Analoji hadisə sporodinia qrandis – göbələyində də müşahidə olunur. Bu hadisə, çox güman ki, suyun göbələk səthindən sürətlə buxarlanması və bununla
əlaqədar olaraq sporəmələgətirən havadakı orqanlarında susorma qabiliyyətinin daha güclü olması ilə bağlıdır. Elə göbələklər də vardır ki, onlar su çatışmazlığına (kse- rofit şəraitə) asanlıqla dözürlər. Bunlara, məsələn, Podaxaceae, Geaster, Schizophyllum commune və başqalarını göstərmək olar. Ümumiyyətlə, göbələklərdə su rejimi mürəkkəb və mər- hələli fizioloji prosesdir. Bu mərhələlər aşağıdakılardan ibarətdir: 1) Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulması; 2) Suyun orqanizmdə hərəkəti; 3) Suyun orqanizm tərəfindən buxarlandırılması.
4.2. Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulmasının əsas qanunauyğunluqları Hüceyrə tərəfindən suyun udulması, əsasən osmos vasitəsilə həyata keçir. Məlumdur ki, osmos, yarımkeçirici membranın (biomembranın) iştirakı ilə baş verən diffuziyadır. Bu cür membran, suyu yaxşı, onda həll olan maddələri isə qismən pis keçirir. Hər hansı məhlulun osmotik təziyqi (Ψ * hissəciklərin qatılığının (C) funksiyasıdır. Qeyri-elektrolitlər üçün osmotik təzyiqi aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar. Ψ *
Ψ *
= C · 22,4 (0 0 C temperaturda) burada: C - həll olmuş maddənin qatılığı-mol/l; T - mütləq temperatur; R - qaz sabiti - 0,082 l. atm. dərəcə. mol -1 .
onun içərisində hidrostatik təzyiq yaranır. Belə təzyiqə, turqot təziyiqi (P) deyilir. Həmin təzyiq, sitoplazmanı hüceyrə qılafına sıxır və qılafın dartılmasına səbəb olur. Dartılmış hüceyrə qılafı da (üfürülmüş futbol topu kimi), əks təzyiq (W) göstərir. Turqor təzyiqi, əks təzyiqə bərabər olduğundan: P = W yazmaq olar (turqor təziyqi) = (qılafın təzyiqi) Turqor təzyiqi, hidrostatik təzyiq olduğundan suyun hüceyrəyə sonrakı daxil olmasına mane olur. Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə hüceyrələrə daxil olması üçün lazım gələn təzyiq, osmotik təzyiqlə, turqor təzyiqinin fərqinə bərabərdir. Bu fərqə hüceyrənin sorucu qüvvəsi (S) dey- ilir. S =
Ψ * - P Potensial osmotik təzyiq ( Ψ * ), hüceyrənin sorucu qüvvəsindən (S) az olduqda xarici məhluldan su, hüceyrəyə daxil olur, əksinə böyük olduqda isə su, hüceyrədən xarici mühitə çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, osmotik təzyiq - Ψ *
sabit kəmiyyət deyildir. O, hüceyrə tərəfindən su udulduqca azalır (durulaşma hesabına), lakin bir sıra hallarda mineral və üzvi maddələrin aktiv daşıması sayəsində Ψ * , müəyyən səviyyədə də qala bilər. Membranla əhatə olunmuş hüceyrə orqanoidləri də osmotik təzyiqin dəyişilməsinə qarşı çox həssasdır. Məsələn, təcrid edilmiş mitoxondrilər, təmiz suda və ya hipotonik məhlullarda tezliklə dağılır. Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə udulması, hələ vakuollaş- mamış hüceyrələrdə də baş verir. Belə halda yarımkeçirici membran rolunu plazmalemma, osmotik təsiredici məhlul kimi isə sitoplazma oynayır. Göstərilən halların heç birində sito- plazmada hidratlaşma və digər şişmə prosesləri nəzərə alınmır. Lakin osmotik proseslərin termodinamik izahı zamanı bu
amillər nəzərə alınır. Termodinamik izah zamanı «sorucu qüvvə» anlayışı «suyun potensialı» (Ψ w ) anlayışı ilə əvəz olunur («suyun potensiallar fərqi» anlayışının işlədilməsi daha düzgündür). Bu kəmiyyət, suyun hər hansı yerdəki, məsələn, vakuoldakı kimyəvi poten- sialı ilə (µ w ), normal atmosfer təzyiqində təmiz suyun kimyəvi potensialı (µ ow ) arasındakı fərqi göstərir. Ona baxmayaraq ki, µ w və µ ow kəmiyyətlərinin mütləq qiymətləri məlum deyildir, lakin onların fərqini (µ w - µ ow ) təyin etmək mümkündür. Həmin fərq mənfi olur. Məlumdur ki, kimyəvi potensial erq. mol -1 -lə ölçülür. Su- yun potensialını təzyiq vahidləri ilə ifadə etmək üçün (dina, sm - 2 , erq. sm -3 , belə ki, 1 dina=erq. sm -1 ) potensiallar fərqini, suyun potensial molyar həcminə (mol. sm -3 -ə) bölmək lazımdır. w ow w w V µ µ − = Ψ Bu formulda parsial molyar həcm ( w V ) sabit hesab olunur, lakin w
ow - kəmiyyət adətən µ w - kəmiyyətindən böyük olur. Osmotik ( * ) və turqor (P) təzyiqlərini müvafiq olaraq p*
və p ilə əvəz etsək, onda suyun potensial tənliyi aşağıdakı kimi olar: - Ψ
w = - Ψ p* - p
Suyun potensialı anlayışından, nəinki osmotik hadisələrdə, həm də şişmə proseslərində də istfiadə etmək olar. Yüksəkmolekullu maddənin (şişən cismin) mayeni, yaxud buxarı udmaqla həcminin artmasına şişmə deyilir. Şişmə hadisəsi, kolloidal və kapillyar effektlərlə əlaqədardır. Protoplazmada şişmənin kolloidal effekti, hüceyrə qılafında isə hər iki effekt iştirak edir. Vakuolda bir qayda olaraq, şişə bilən cisim olmur. Protoplazmanın şişmə halının, bütövlükdə maddələr mübadiləsinin intensivliyi üçün həlledici əhəmiyyəti vardır. Məlumdur ki, su, protoplazmada biokimyəvi Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|