onda həll olan və elektrik yükünə malik hissəciklər arasında
qarşılıqlı təsir qüvvəsinin nisbətən zəifləməsinə səbəb olur.
Suyun fizioloji cəhətdən ən mühüm xassələrindən biri də onun
qazları həll etməsidir. Bu xassə, duzlu məhlullarda kəskin
azalır. Bundan başqa, su göbələk orqanizmində fasiləsiz faza
yaradır.
Göbələklərdə suyun miqdarı, onların növündən, həmçinin
göbələk hüceyrəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq xeyli
dərəcədə dəyişilə bilir. Bir qayda olaraq, göbələklərin
mitsellərində suyun miqdarı, sporəmələgətirən
orqanlardakından çox olur. Mitsellərin bəzi formaları, tamamilə
suya batırıldıqda belə normal inkişaf edirlər. Lakin əksəriyyət
hallarda, suya batırılmış göbələk mitsellərində inkişaf zəifləyir.
Bunun əsas səbəbi, belə vəziyyətdə aerasiyanın pozulmasıdır
(oksigen çatışmazlığı).
Suyun, göbələk hüceyrələrində kəskin azalması da,
onların böyümə və inkişafına olduqca mənfi təsir edir. Müxtəlif
göbələklər üçün, suya tələbatın minimum həddi müxtəlifdir.
Məsələn, Meribius lacrymans göbələyi üçün minimum hədd
22%-dir. Bu göbələklər, ağacçürüdən növlərdən olub, özlərinə
lazım olan suyun bir hissəsini, tənəffüs prosesində əmələ gələn
suyun hesabına təmin edirlər.
Ağacçürüdən göbələklərdən Poria vaporariada inkişafı
təmin etmək üçün suyun miqdarı təxminən 35%, Coniophora
cerebella – göbələyində isə daha çox miqdarda su tələb olunur.
Göbələklərin mitsellərindən fərqli olaraq, onların
sporəmələgətirən orqanları suya qarşı az tələbkardır. Yalnız bə-
zi göbələklərdə sporların əmələ gəlməsi bilavasitə suda olur
(suda yaşayan göbələklərdə), lakin əksəriyyətində bu proses
hava mühitində baş verir. Göbələklərdə su rejiminin
formalaşmasında atmosfer rütubətinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Belə ki, göbələklərdə, ali bitkilərdən fərqli olaraq suyun
buxarlandırılmasının qarşısını alan və ya bu prosesi tənzimlə-
yən xüsusi uyğunlaşmalar yoxdur. Odur ki, havada rütubətin
azalması, sporların əmələ gəlməsini zəiflədir.
Lakin göbələklərin bəzilərində, məsələn, Erysiphaceaedə
atmosfer rütubəti 85%-ə nisbətən, 55% olduqda konidilərin
əmələ gəlməsi 2-3 dəfə çox olur. Analoji hadisə sporodinia
qrandis – göbələyində də müşahidə olunur. Bu hadisə, çox
güman ki, suyun göbələk səthindən sürətlə buxarlanması və
bununla
əlaqədar olaraq sporəmələgətirən havadakı
orqanlarında susorma qabiliyyətinin daha güclü olması ilə
bağlıdır.
Elə göbələklər də vardır ki, onlar su çatışmazlığına (kse-
rofit şəraitə) asanlıqla dözürlər. Bunlara, məsələn, Podaxaceae,
Geaster, Schizophyllum commune və başqalarını göstərmək
olar.
Ümumiyyətlə, göbələklərdə su rejimi mürəkkəb və mər-
hələli fizioloji prosesdir. Bu mərhələlər aşağıdakılardan
ibarətdir:
1) Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulması;
2) Suyun orqanizmdə hərəkəti;
3) Suyun orqanizm tərəfindən buxarlandırılması.
4.2. Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulmasının
əsas qanunauyğunluqları
Hüceyrə tərəfindən suyun udulması, əsasən osmos vasitəsilə
həyata keçir. Məlumdur ki, osmos, yarımkeçirici membranın
(biomembranın) iştirakı ilə baş verən diffuziyadır. Bu cür
membran, suyu yaxşı, onda həll olan maddələri isə qismən pis
keçirir.
Hər hansı məhlulun osmotik təziyqi (Ψ
*
), onda həll olan
hissəciklərin qatılığının (C) funksiyasıdır. Qeyri-elektrolitlər
üçün osmotik təzyiqi aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar.
Ψ
*
= C · R · T və ya
Ψ
*
= C · 22,4 (0
0
C temperaturda)
burada: C - həll olmuş maddənin qatılığı-mol/l; T - mütləq
temperatur; R - qaz sabiti - 0,082 l. atm. dərəcə. mol
-1
.
Osmotik təzyiqlə suyun hüceyrəyə daxil olması sayəsində,
onun içərisində hidrostatik təzyiq yaranır. Belə təzyiqə, turqot
təziyiqi (P) deyilir. Həmin təzyiq, sitoplazmanı hüceyrə qılafına
sıxır və qılafın dartılmasına səbəb olur. Dartılmış hüceyrə qılafı
da (üfürülmüş futbol topu kimi), əks təzyiq (W) göstərir.
Turqor təzyiqi, əks təzyiqə bərabər olduğundan:
P = W yazmaq olar
(turqor təziyqi) = (qılafın təzyiqi)
Turqor təzyiqi, hidrostatik təzyiq olduğundan suyun hüceyrəyə
sonrakı daxil olmasına mane olur.
Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə hüceyrələrə daxil olması
üçün lazım gələn təzyiq, osmotik təzyiqlə, turqor təzyiqinin
fərqinə bərabərdir. Bu fərqə hüceyrənin sorucu qüvvəsi (S) dey-
ilir.
S =
Ψ
*
- P
Potensial osmotik təzyiq (
Ψ
*
), hüceyrənin sorucu
qüvvəsindən (S) az olduqda xarici məhluldan su, hüceyrəyə
daxil olur, əksinə böyük olduqda isə su, hüceyrədən xarici
mühitə çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, osmotik təzyiq -
Ψ
*
,
sabit kəmiyyət deyildir. O, hüceyrə tərəfindən su udulduqca
azalır (durulaşma hesabına), lakin bir sıra hallarda mineral və
üzvi maddələrin aktiv daşıması sayəsində
Ψ
*
, müəyyən
səviyyədə də qala bilər.
Membranla əhatə olunmuş hüceyrə orqanoidləri də osmotik
təzyiqin dəyişilməsinə qarşı çox həssasdır. Məsələn, təcrid
edilmiş mitoxondrilər, təmiz suda və ya hipotonik məhlullarda
tezliklə dağılır.
Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə udulması, hələ vakuollaş-
mamış hüceyrələrdə də baş verir. Belə halda yarımkeçirici
membran rolunu plazmalemma, osmotik təsiredici məhlul kimi
isə sitoplazma oynayır. Göstərilən halların heç birində sito-
plazmada hidratlaşma və digər şişmə prosesləri nəzərə alınmır.
Lakin osmotik proseslərin termodinamik izahı zamanı bu
amillər nəzərə alınır.
Termodinamik izah zamanı «sorucu qüvvə» anlayışı «suyun
potensialı» (Ψ
w
) anlayışı ilə əvəz olunur («suyun potensiallar
fərqi» anlayışının işlədilməsi daha düzgündür).
Bu kəmiyyət,
suyun hər hansı yerdəki, məsələn, vakuoldakı kimyəvi poten-
sialı ilə (µ
w
), normal atmosfer təzyiqində təmiz suyun kimyəvi
potensialı (µ
ow
) arasındakı fərqi göstərir. Ona baxmayaraq ki,
µ
w
və µ
ow
kəmiyyətlərinin mütləq qiymətləri məlum deyildir,
lakin onların fərqini (µ
w
- µ
ow
) təyin etmək mümkündür. Həmin
fərq mənfi olur.
Məlumdur ki, kimyəvi potensial erq. mol
-1
-lə ölçülür. Su-
yun potensialını təzyiq vahidləri ilə ifadə etmək üçün (dina, sm
-
2
, erq. sm
-3
, belə ki, 1 dina=erq. sm
-1
) potensiallar fərqini, suyun
potensial molyar həcminə (mol. sm
-3
-ə) bölmək lazımdır.
w
ow
w
w
V
µ
µ
−
=
Ψ
Bu formulda parsial molyar həcm (
w
V
) sabit hesab olunur,
lakin
w
isə həmişə mənfi qiymət alır, çünki µ
ow
- kəmiyyət
adətən µ
w
- kəmiyyətindən böyük olur.
Osmotik (
*
) və turqor (P) təzyiqlərini müvafiq olaraq
p*
və
p
ilə əvəz etsək, onda suyun potensial tənliyi aşağıdakı
kimi olar:
- Ψ
w = -
Ψ
p*
-
p
Suyun potensialı anlayışından, nəinki osmotik hadisələrdə,
həm də şişmə proseslərində də istfiadə etmək olar.
Yüksəkmolekullu maddənin (şişən cismin) mayeni, yaxud
buxarı udmaqla həcminin artmasına şişmə deyilir. Şişmə
hadisəsi, kolloidal və kapillyar effektlərlə əlaqədardır.
Protoplazmada şişmənin kolloidal effekti, hüceyrə qılafında isə
hər iki effekt iştirak edir. Vakuolda bir qayda olaraq, şişə bilən
cisim olmur. Protoplazmanın şişmə halının, bütövlükdə
maddələr mübadiləsinin intensivliyi üçün həlledici əhəmiyyəti
vardır. Məlumdur ki, su, protoplazmada biokimyəvi