Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

 

  reaksiyaların və diffuziyanın getməsi üçün əlverişli mühit 

rolunu oynayır. Bununla yanaşı, protoplazmatik zülalların 

hidratlaşması hüceyrə orqanoidlərinin ultraquruluşunun və 

onların funsional aktivliyinin saxlanılması üçün böyük 

əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra hallarda suyun udulması, ancaq 

şişmə yolu ilə  həyata keçirilir. Su şişən cismə diffuziya 

vasitəsilə daxil olur. Deməli, şişmənin sürəti də, diffuziyanınkı 

kimi temperaturdan asılıdır. 

Osmos və  şişmə prosesləri arasında paralellik mövcuddur. 

Belə ki, osmotik təzyiqə  (

*

), müvafiq olaraq şişmə  təzyiqi 

( ) işlədilir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, protoplazma nəinki təkcə şişə bilən 

törəmədir, o həm də, osmotik məhluldur. Buna görə  də, 

hüceyrədə suyun potensialını ifadə edən tənlikləri aşağıdakı 

kimi yazmaq olar:  

vakuol (v): (

w

)

v

 = (

p

)

 w

 + (

p

)

 

protoplazma (pr): (

w

)

pr

 = (

p

)

 pr

 + (

p

) 

hüceyrə qılafı (hq): (

w

)

hq

 = (

r

)

 hq 

Burada: 

r

 - matrisa potensialı olub, suyun potensialının - 

w

 bir hissəsidir və mikroquruluşla əlaqədardır. Məlumdur ki, 

mikroquruluş şişmə prosesinə çox böyük təsir edir. 

Suyun miqdarı  dəyişildikcə vakuol, protoplazma və hüceyrə 

qılafı arasında da dərhal potensiala görə tarazlıq yaranır. 

(

w

)

v

 = ( )

pr 

+ (

 w

)

hq

 

 

Bu tənliyə görə, protoplazmanın  şişmə halı, plazmatik 

zülalların hidratlaşması, hüceyrə  şirəsi qatılığının funksiyası 

hesab olunur.  

Hidratlaşma dedikdə, müxtəlif obyektlərdə, o cümlədən, 

heterogen sistemlərdə (protoplazmada, hüceyrədə, torpaqda və 

s.) suyun vəziyyətini ifadə etmək üçün işlədilən kəmiyyət başa 

düşülür. Bu kəmiyyət su buxarlarının nisbi elastikliyi kimi 

faizlə göstərilir. Hüceyrə tam turqor halında olduqda (Ψ

w

=0) 

hidratlaşma 100%-ə çatır. 

 

 

4.3. Suyun göbələk orqanizmində hərəkəti 

 

Göbələk mitsellərinin  ən kənar (xarici) təbəqələrindəki 

hüceyrələrə su, torpaqdan osmotik təzyiqlə daxil olub apoplast 

(hüceyrələrin qılafları  və hüceyrə aralarının yaratdığı fasiləsiz 

sistem) və simplast (hüceyrələrin sitoplazma vasitəsilə  əmələ 

gətirdiyi fasiləsiz sistem) ilə, orqanizmin digər sahələrinə doğru 

hərəkət edir. 

Lakin torpaqda su, bir neçə formada olur və onların heç də 

hamısından göbələklər istifadə edə bilmirlər. Torpaq suxur-

larının tərkibində olan su, həmçinin də, torpaq kolloidlərindəki 

hidratlaşma suyu çox möhkəm birləşdiyindən göbələklər 

tərəfindən mənimsənilə bilmir. Lakin torpaqdakı  məsamələrdə 

olan və kapillyar suyu adlandırılan su, göbələklər üçün 

asanlıqla mənimsənilir. Bunun üçün göbələklər, hər  şeydən 

əvvəl, torpağın və olduqları digər substratların (məsələn, ağac 

qabığı, oduncaq və s.) sorucu qüvvəsini aradan qaldırmalıdır. 

Bu qüvvə, potensial şişmə  və osmotik təzyiqlərin cəmindən 

ibarətdir. Torpaq və ya göbələyin olduğu substratın səthi qu-

ruduqca, onların sorucu qüvvəsi artır. Çox hallarda 

p

*

 5 -

atmosferdən az oduğu halda, şoran torpaqlarda bəzən 30 atm-

dən də çox olur.  

Alçaq temperaturlarda suyun udulması  və göbələk 

orqanizmində hərəkəti zəifləyir. Bu halda suyun özlülüyü daha 

da artır, protoplazmanın keçiriciliyi isə nisbətən azalır. 

Suyun göbələyin bütün həcmi üzrə  hərəkəti və paylan-

masında, su molekulları arasındakı ilişmə qüvvəsi (kogeziya) 

və su molekulları ilə daşıyan səth arasındakı ilişmə qüvvəsi 

(adgeziya) mühüm rol oynayır. Bu cür ilişmə qüvvələrini dəf 

etmək üçün yüksək təzyiq (bəzən 35 atm.) tələb olunur. 

Bununla bərabər, göbələk orqanizminin müxtəlif sahələrində 

yaranan suyun potensiallar fərqi də, onun hərəkətinə imkan 

yaradır. 

 

---

 

 

 

4.4. Göbələklərin suyu buxarlandırması 

 

Göbələklər tərəfindən suyun atmosferə buxarlandırılması – 

transpirasiya prosesi, ali bitkilərdəkindən fərqlənir. Belə ki, 

yaşıl bitkilərdə transpirasiya kutikulyar və ağızcıqlar vasitəsilə 

həyata keçirilir. Göbələklərdə isə, yarpaqlar və bununla 

əlaqədar olaraq ağızcıq aparatı olmadığından, odur ki, suyun 

buxarlandırılması, orqanizmin bütün səthi üzrə baş verir. 

Göbələk hüceyrəsinin qılafı, bəzi hallarda kutinləşir və ya mum 

qatı, yaxud da yağla dolur. Odur ki, belə  vəziyyətdə su qılafa 

tamamilə hopa bilmir və  qılafın səthindən buxarlanma 

çətinləşir. Kutinləşmənin az və ya çoxluğundan asılı olaraq 

buxarlanma təxminən 10% – 20% və daha çox ola bilər. 

Göbələk səthindən suyun buxarlandırılması bir sıra  şərtlərdən, 

o cümlədən, havanın rütubətliliyindən, küləyin sürətindən, tor-

pağın və göbələyin olduğu  substratın və qılafın tərkibi və quru-

luş xüsusiyyətlərindən asılıdır. 

Göbələk qılafında, kutinləşən sahələrdə xüsusi kanalcıqların 

olması buxarlanmanı  həyata keçirən  əsas mexanizm hesab ol-

unur. Belə kanalcıqlar vasitəsilə  nəinki suyun buxarlanması, 

həm də O

2

 və CO

2

-nin də diffuziyası həyata keçirilir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

V  FƏSİL 

 

GÖBƏLƏKLƏRİN 

BÖYÜMƏSİ, İNKİŞAFI VƏ HƏRƏKƏTLƏRİ 

 

 

5.1. Böyümə anlayışı 

 

Hər bir orqanizm fasiləsiz olaraq kəmiyyət və keyfiyyət 

dəyişikliklərinə məruz qalır. 

Böyümə termini, həmişə hansısa prosesin, hadisənin gös-

təricinin artması kimi izah edilir. Biologiyada böyümə adı 

altında «canlı sistemlərin və onların hissələrinin quruluş  və 

həcmcə dönməyən artımı» başa düşülür. Böyümənin bu 

tərifində onun yalnız inteqral və miqdarı keyfiyyəti nəzərə 

alınır. Burada orqanizmin quruluş elementlərinin  əmələgəlmə 

sürəti və istiqaməti, bu proseslərin əsasını təşkil edən mürəkkəb 

mübadilə reaksiyalırının xarakteri öz əksini tapmamışdır. Bəzi 

hallarda böyümə orqanizmin ölçülərinin və  çəkisinin artması 

kimi göstərilir. Lakin bir sıra hallarda orqanizmin və ya 

hüceyrələrin ölçülərinin artması onların çəkilərinin azalması ilə 

bir vaxta düşür, yaxud da orqanizmdə quruluş elementlərinin 

əmələ  gəlməsi, çəkinin və  həcmin sabit qalması  şəraitində 

meydana çıxır. Bütün bunlar ümumqəbulolunmuş böyümə 

anlayışına tənqidi yanaşmağa əsas verir. 

XX əsrin əvvəllərində İost (1903) göstərirdi ki, orqanizmin 

ölçülərinin hər hansı artımı hələ böyümə deyil. O, qeyd edirdi 

ki, böyümə zamanı xarici mühitdəki, qeyri-üzvi birləşmələr 

canlı  vəziyyətə keçir. Sonralar, İ.M.Şmalhauzen (1935) 

böyüməyə belə  tərif vermişdir. «Canlı varlıqların böyüməsi, 

orqanizmin fəal hissəciklərinin kütləcə artımından ibarətdir. Bu 

zaman orqanizmdə sərbəst enerjinin miq-darı yüksəlir». 

Nəhayət, D.A.Sabinin böyümə prosesinə  aşağıdakı  tərifi 

verdi: «böyümə – orqanizmin quruluş elementlərinin yenidən 

---