Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki slavyan universiteti

IX FƏSİL. Şimali Amerika ölkələrinin
Azad Ticarət Zonası. NAFTA

1. 
   Şimali Amerikada Azad Ticarət Zonasının yaradılması
   
2. 
   Kanada, ABŞ və Meksikanın NAFTA çərçivəsində inteqrasiyası
   
3. 
   NAFTA -nın təşkilati strukturu və fəaliyyət istiqamətləri
   

1) Şimali Amerika qitəsində təşəkkül tapan inteqrasiya qu­ru­mu NAFTA-dır. Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası (North Am­erican Free Trade Are – NAFTA). 1992-ci ildə Amerika, Ka­­nada və Meksika arasında əldə olunan razılığa görə yaran­mış­­dır və 1994-cü ildən fəaliyyətə başlamışdır. 1980–90-cı il­lər­də ABŞ və Meksika iqtisa­diy­yat­la­rı­nın bir-biri ilə qarşılıqlı əla­qələri genişlənmişdir. Meksika is­teh­sal və xammal bazarı ki­mi ABŞ üçün əlverişli və cəlbedici öl­kədir. Meksikanın coğrafi ya­xınlığı ABŞ-a nəqliyyat xərclərini azaltmağa imkan verir. Azad Ticarət ərazisinin yaradılması Ka­nada və Meksika ba­zar­la­rında Amerika məhsulları rəqabət ba­carığına görə üstün möv­qe tuturdu və Asiya-Avropa malları və əmtəələri ilə rəqabət apa­rırdı. ABŞ Meksikanın ti­carət sahəsində əsas tərəfdaşıdır. Bu ölkələr arasında idxal-ixrac əməliyyatları 70%-dən artıqdır. 1989-cı ilə qədər Meksika ABŞ məhsullarının idxalçısı olub və bö­yük hissəsini yüksək ticarət tarifi əsasında əldə edilirdi. La­kin 1993-cü ildən sonra Azad Ticarət Zo­na­sının yaradılması nə­ticəsində tarif rü­sum­la­rı və məh­du­diyyətləri aradan qal­dı­rıl­mış­dır. NAFTA in­teq­rasiya bir­ləş­məsinin işləmə mexanizmi möv­cuddur və qarşılıqlı olan məq­səd və vəzifələri də yerinə ye­tirilir. Bu birləşmədə ümu­mi məq­sədlər qarşıya qoyulursa da, dövlətlərin ayrı-ayrı­lıq­da öz ma­raqları da nəzərə alınır. Hə­lə 1947-ci ildə Kanada iq­ti­sa­diy­yatının sahələrinə ABŞ in­ves­ti­si­yalarının yatırılması haq­qın­da “Ebbot Planı” qəbul edil­miş­dir. 1959-cu ildə Kanda hər­bi texnika istehsalında ABŞ stan­dart­larının tətbiqi haqqında ra­zı­lıq əldə edilmişdir. 1965-ci ildə avtomobil sənaye sahəsində li­berallaşma haqqında saziş qəbul edil­mişdir. 1988-ci ildə isə azad ticarət ərazisinin formalaşması haqqında razılıq əldə edil­mişdir. Bu sırada ölkələrin milli rəqabət bacarıqlarını güc­lən­dir­məklə iqtisadi, ticari miqyasın üs­tünlüyü də istifadə et­məsinə iş­tirakçı ölkələr üçün daha çox eh­tiyatlara və imkanlara yol açı­lır. Dövlətlərin əlverişli xarici si­yasi əhatəni yaratmağa və qlo­ballaşmanın çağırışlarına davam gə­tirmək üçün bu in­teq­ra­si­ya birliyi vacib rol oynayır.

NAFTA-da hər bir ölkənin üzərinə düşən öz öhdəlikləri və mə­nafeləri vardır. Bunlar: ABŞ-ın GAT (General Agreement on Tarrif and Trade) çərçivəsində ticari liberallaşmasının real­laş­dırılması, Meksika iqtisadiyyatına investisiyanın ya­tı­rıl­ma­sı ilə bu ölkələrin iqtisadiyyatını gücləndirmək və sta­bil­ləş­dir­mək­dir. Meksikadan ABŞ-a qeyri-qanuni immiqrasiyanın qar­şı­sının alınması əsas problemdir və onun həlli vacibdir. Mek­­si­ka­ Latın Amerikası ölkələrinin bazarlarında möhkəm­lən­dir­mə­yə çalışır. Regionda bazar münasibətlərinin gücləndirilməsi, de­mokratik institutların yaradılması və ABŞ-ın rolunun artması va­cib istiqamətlər kimi müəyyənləşdirilmişdir. Kanadanın ABŞ-la əvvəl bağlanmış müqavilə şərtərini möh­kəm­lən­dirmək və sığortalamaq, ticarətin liberallaşması haq­qında razılaşmaya gö­rə ABŞ-ın daxili bazarına keçid əldə et­mək gömrük rüsum­la­rın və ticarət şərtlərini razılaşdırmaq, ABŞ-ın Meksika və La­tın Amerikası ölkələri bazarlarına daxil olmaq, Amerika in­ves­torlarının Kanada iqtisadiyyatına cəlb etdirmək kimi məq­səd­lə­rini azad ticarət ərazisi dövlətləri qarşısına qoyur.

2. 
   Meksikanın qarşıya qoyduğu məqsədləri və əməkdaşlıq isti­qa­mətiləri sıradakılardır: Amerika və Kanada daxili bazar­la­rına sı­ğortalı keçid əldə etmək. Xarici investorlar üçün əlverişli şə­rait yaratmaq. Kanada və ABŞ-ın yeni texnolo­gi­ya­la­rına və tə­bii resurslarına keçid əldə etmək. Sosial-iqtisadi tərəqqinin və əh­a­linin məşğulluğunun yüksəldilməsi sahəsində fəaliyyət gös­tər­məkdir.
   

NAFTA-nın fəaliyyət sahələrinin əsas istiqamətləri azad ti­carət zonası çərçivəsində mərhələli şəkildə ABŞ, Kanada və Mek­sika arasında əmtəə dövriyyəsi və məhsullar üzərində olan göm­rük tariflərini ləğvi, mal dövriyyəsi və xidmət sa­hə­lə­rində qeyri-tarif maneələrini mərhələli şəkildə aradan gö­tür­mək. Meksikada sərmayə yatıran Şimali Amerikalı kapitallar üçün yüngül rejimi tətbiq etmək və Meksikanın maliyyə ba­zarında ABŞ və Kanada banklarının fəaliyyətini libe­ral­laş­dır­maq, Ame­rika-Kanada arbitraj komissiyasını yaratmaq bu ölkələrin m­araqları çərçivəsindədir. Av­ro­pa və Çin şirkətlərinin əm­təə­lə­ri­nin Meksika vasitəsi ilə ABŞ-a ix­racınıın qarşısının alınması ki­mi vacib məsələlərin həlli də nəzərdə tu­tu­lur.
Bir çox tarif və mənafeləri aradan götürərək NAFTA da­xi­lin­də tənzimlənmə və əlaqələndirmə ölçülər götürülür.

• 
  Xarici rəqabətdə həssas olan iqtisadi mal sektorlarının yanında ticarətə bəzi məhdudiyyətlər qoyulub. Bu məh­du­diyyətlər kənd təsərrüfatına, energetikaya, yüngül sə­na­­yeyə və tekstilə aid edilir.
  
• 
  Xarici ixrac mallarında ziyan çəkmiş sənaye məhsulları üçün rezervasyonlar mövcuddur ki, həmin sahəni mü­əyyən müddətlik ərzində qoruma tədbirləri görülür.
  

3. 
   NAFTA çərçivəsində gömrük tariflərinin mərhələli şə­kildə en­məsi 1 iyun 1991-ci ildə fəaliyyət göstərən baza sə­nəd­ləri əsa­sında yaranıb. NAFTA-da ticarətdə faktiki olaraq ümu­mi re­jim qurulub. Şimali Amerika inteqrasiya prosesləri bəzi xü­­su­siy­yətlərə malikdirlər. NAFTA-da praktik inteqrasiyaya yeni ya­naş­ma tətbiq olunur. Xırda və orta dərəcəli kompaniya və şirkətlərlə əmək­daş­lığa üstünlük verilir. Bu inteqrasiya bir­li­yinin mərkəzi təş­ki­la­tı institutu ticarət nazirləri səviyyəsində azad ticarət üzrə ko­mis­siyadır. O müqavilənin icrasına nəzarət edir və mübahisəli mə­sələləri həll edir. NAFTA çərçivəsində otuz komitə və işçi qrup­lar fəaliyyət göstərir. İnteqrasiya mo­delinin strukturunda ABŞ, Kanada və Meksika assimetrik ası­lı­lı­ğı müşahidə olunur. ABŞ Kanadaya ixracın 75% –80%-ni reallaşdırır. NAFTA-nın in­teqrasiya təşkilatı mexanizmində döv­lətüstü institutlar fəa­liyyət göstərmir. NAFTA çərçivəsində inteq­rasiya, Qərbi Av­ro­pa inteqrasiyasından əhəmiyyətli də­rə­cə­də fərqlənir. Avropada ümu­mi büdcədən istifadə edilərək zəif inkişaf etmiş ölkələrin in­kişafına sərf edilir. NAFTA çər­çi­və­sində Meksikanın ta­ri­fin­də kompensasiyalı assimetrik me­xa­nizm­dən istifadə olunur. NAFTA yeganə kontinental sistemdir ki, üç milli iqtisadiyyatı əhatə edir. Ola bilsin ki, bura gələ­cək­də Kuba və başqa Mər­kə­zi Ame­rika ölkələri də daxil olsun.
   

1994-cü ildən 2008-ci illər ərzində NAFTA dövlətləri çər­çivəsində ticarətin dövriyyəsi 3 dəfə artmışdır. Dövlətlərarası ticari əməliyyatların 60%-i ümumi xarici ticarət əhatə edirdi. 1994–2008-ci illərdə ABŞ-dan Meksikaya ixrac 4 dəfəyə qədər yüksəlmişdi. Kanada ixracatı isə 5 dəfəyə qədər artmışdı. Lakin ABŞ-dan Meksikaya olan ixrac məhsulları Kanadaya olan ABŞ ixracatından 44 dəfə çoxdur. 1990–2000-ci illərdə iştirakçı dövlətlərin yüksək tariflərdən və idxal kvotalarından azad olduğu bir dövrdə Meksika yüngül sənaye məhsulu tekstili ABŞ bazarında ixracı 91%-ə qədər artmışdır. NAFTA-ya bir­ba­şa xarici investorların tərəfdaş dövlətlərdə marağını artırır. Ka­nadaya xarici investisiyaların faizi 1990-cı il 6 mlr dollar təşkil edirdi. 1998-ci ildə bu göstərici artıq 22–23 mlr dollar həcmində idi. Mek­sikaya Kanada investisiyalarının sayı artmışdır, əsasən bank və te­lekommunikasiya sahələrində sərmayələr yatırılmışdır.
İqtisadi əlaqələrin genişlənməsi və azad ticarət ərazisinin yaradılması məqsədi ilə yaranan NAFTA-nın: ölkələrarası əmtəə, xidmətlərin, əmək resurs­la­rı­nın azad hərəkəti və ticarətdə maneələrin götürülməsi, rəqabət sərf­­lə­­rinin ədalətli tətbiqi, bu dövlətlərdə investisiya imkanları­nın ar­tırılması, mərhələli şəkildə gömrük rüsumların ləğvi, maliyyə banklarının fəaliyyətlərinin liberallaşdırılması hər bir ölkənin intellektual hüquqlarının mü­da­fiəsi, iq­ti­sa­di mübahisələrin nizamlanması və hərtərəfli regional əmək­daş­lığı üçün prespektivlərin yaradılması əsas fəaliyyət is­ti­­qa­mət­lə­ridir.