Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci «Neft kimyası»
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Mühazirə 18
Neftin tərkibində olan parafinlərin üç aqreqat halı: qaz, maye və sülb parafin karbohidrogenlər Qaz parafin karbohidrogenləri xalis qaz , qaz kondensat və neftlə birlikdə neft yataqlarından çıxarılır . 1975 –ci il məlumatına görə dünya miqyasında tapılmış və istismara hazırlanmış təbii qazın miqdarı 50.10 12 m 3 -dən çox ,proqnoza görə isə 200.10 12 m 3 –dir .Dünyada hər il çıxarılan təbii qazın miqdarı 1,5 .10 12 m 3 təşkil edir . Təbii qazlar xalis qaz yataqlarından çıxarılır .Bu qazlara quru qazlar deyilir. Quru qazların 93-98%-ni metan ,az bir hissəsini isə etan və propan təşkil edir.Bununla yanaşı elə təbii qazlar da olur ki , onun tərkibində bu qazların miqdarı çox olur ,molekul kütləsi nisbətən yüksək olan karbohidrogenlərin isə izinə təsadüf edilir .Təbii qazların tərkibində az miqdarda karbon ,azot və başqa təsirsiz qazlar da olur .Qaz yataqlarında yüksək təzyiq (25-30 Mpa olduğuna görə,maye karbohidrogenlər qazda həll olmuş şəkildə olur.Qazın tərkibində olan kondensatın miqdarı sonuncunun tərkibindən,layın təzyiqi və temperaturundan asılıdır.Müxtəlif qaz yataqlarından çıxarılan təbii qazların tərkibində olan mayekarbohidrogenlərin miqdarı çox geniş intervalad (40-600sm 3 \m 3 ) dəyişir Təbii qazlar neftlə birlikdə də çıxır .Neftlə birlikdə çıxan qazlara yağlı və yaş qazlar da deyilir . Neft yer səthinə çıxarıldıqda təzyiqin aşağı düşməsi nəticəsində onun tərkibində olan həll olmuş qazlar ayrılır .Bu zaman ayrılan qazlar özlərilə birlikdə müəyyən qədər yüngül maye karbohidrogenlərini də aparır Müxtəlif üsullarla ayrılmış maye fraksiyaya qaz benzinini və yüngül benzin də deyilir.Bu fraksiyadan müxtəlif məqsədlər üçün də istifadə olunur. Təbii qaz ,qaz kondensat yataqlarından da çıxarılır. Qaz kondensat yataqlarının 1500 metrdən dərin laylarında qaz və maye komponentləri bir fazada olur.Yəni maye komponentlər qaz karbohidrogenlərində həll olur və çıxarıldıqda təzyiqin düşməsi nəticəsində ilk növbədə ağır və sonra isə nisbətən yüngül karbohidrogenlər kondensatı ayrılır.Kondensatın qazdan ayrılma anındakı təzyiqə kondensləşmə təzyiqi deyilir. Kondensat ,ola bilər ki,qaz yer səthinə çıxarılarkən,yaxud da layda təzyiqin azalması ilə ayrılsın.Sonuncu halda ayrılan kondensatın xeyli hissəsi laylarda olan suxurlara hoparaq orada qalır.Çıxarılan qazlar tərkibində həll olmuş maye karbohidrogen buxarları ilə birlikdə xüsusi kondensləşdirici qurğulara verilir,orada müəyyən təzyiq və temperaturda maye hissə ayrılır.Ayrılan “quru”qaz,quyuların təzyiqini 12-20%artıra bilən təzyiqə qədər kompressorda sıxılaraq,neft mədənlərində olan xüsusi quyulara vurulur və nəticədə həmin quyunun məhsuldarlığı artır.Ayrılan qazın artıq hissəsi isə yanacaq və kimya sənayesində xammal kimi işlədilir.Kondensat xam və stabil olur.Verilmiş temperatur və təzyiqdə mədən seperatorlarında ayrılan maye kondensata xam kondensat deyilir.Xam kondensatın tərkibində müəyyən miqdar həll olmuş şəkildə qaz karbohidrogenlərdə də qalır.Qazsızlaşdırılmış xam kondensatdan alınan maye qarışığına isə stabil kondensat deyilir. Müxtəlif qaz –kondensat yataqlarından çıxarılan stabil kondensatın miqdarı geniş intervalda (5-10 sm 3 /m 3 -dən 300-500sm 3 /m 3 -ə qədər və daha çox)dəyişir.Bu qazların tərkibində 2-5% və daha çox maye karbohidrogenlər olur. Qaz-kondensat yataqlarındakı qazların tərkibində çox miqdarda metan,həmçinin benzin ,kerosin və dizel fraksiyalarının tərkibinə daxil olan yüksək molekullu karbohidrogenlər olur. Neftlərdə olduğu kimi,kondensatların da kimyəvi tərkibi parafin,naften və aromatik sıra karbohidrogenlərdən ibarətdir.Lakin göstərilən sinif karbohidrogenlərin kondensatlarda paylanması aşağıdakı bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir:kondensatdan ayrılan benzin fraksiyasında aromatik karbohidrogenlərin miqdarı,neft benzinlərində olan aromatik birləşmələrin miqdarından çox olur;elə benzin fraqksiyaları olur ki,onun tərkibində naften və aromatik karbohidrogenlərin miqdarı çoxdur;benzin fraksiyasının tərkibində parafin karbohidrogenlərin miqdarı nə qədər çox olursa,aromatik sıra birləşmələrinin miqdarı o qədər az olur;şaxəli quruluşlu parafinlərin miqdarı normal quruluşlu parafinlərdən az olur.Xalis qaz yataqlarından çıxan qazlardan fərqli olaraq,qaz-kondensat yataqlarından çıxarılan qazların tərkibində molekulunda dörd və daha çox karbon atomu saxlayan müxtəlif karbohidrogenlər və onların törəmələri olur.Cədvəldə göründüyü kimi,kondensatın 70-90-%-i benzinin (30-200 0 C),10-30%-i isə dizel fraksiyasının payına düşür.Ayrılan kondensat fraksiyalarından benzin,dizel və reaktiv yanacaqlarının alınmasında ,eləcə də termokatalitik çevrilmələrdə və başqa istiqamətlərdə istifadə olunur. Qaz karbohidrogenlərindən (metan,etan,propan,butan)məişətdə yanacaq,neft-kimyəvi və üzvi sintezdə isə xammal kimi istifadə olunur. Tərkibində beşdən on altıya qədər karbon atomu saxlayan parafin karbohidrogenləri maye halında olur.Bəzən bu qrup karbohidrogenlərə orta parafinlər də deyilir.Yanacaqların (benzin,kerosin,dizel)tərkibinin əsas hissəsini maye parafin karbohidrogenləri təşkil edir .Parafinlərin C 5 -dən C 9- a qədər olan nümayəndələri benzin fraksiyasının tərkibinə daxil olur. Müxtəlif yerlərdən çıxarılan neftlərdən ayrılan benzin fraksiyalarının analizi göstərir ki onun tərkibinin əsas hissəsinin karbohidrogenlərinin ən sadə nümayəndələri təşkil edir .Lakin Neft Daşaları və Anastasiyev – Trodski neft mədənlərindən çıxarılan neftlər istisnalıq təşkil edir Belə ki buneftlərin tərkibindən uzun yan zəncir saxlayan və daha çox şaxələnmiş karbohidrogenlər də olur . Eyni intervalda qaynayan benzinlərin tərkibində olan fərdi paarfin karbohidrogenlərinin analizindən alınan nəticələr göstərmişdir ki fraksiyanın tərkibində olan pparafinlərdən əsas yeri normal ,az bir hissəsini 2-3 metiləvəzli parafinlər tutur Heksanın bütün 5 izomeri, heptanın 9 izomerindən 7-si,oktanın 18- izomerindən 16-sı nonanın 35 nəzəri izomerindən 24 identifikasiya edilmişdir Müasir fiziki analiz üsulları ilə müxtəlif neftlərdən ayrılan benzinlərin tərkibində olan parafin ,naften (C 5 C 6 )aromatik karbohidrogenlərin 90%- nin quruluşları müəyyən edilmişdir .A1.A Petrovun təsnifatı üzrə çox sayda müxtəlif neftlərdən ayrılan benzinlərdə n-parafin və izoparafinlərin paylanmasını əsas qanunauyğunluqları dəqiq öyrənilmişdir .Bu zaman ayrılmış əsas 3 növ benzin daha diqqətə layiqdir .A 1 parafinli neftlərdən alınan benzin tərkibcə bir –birinə çox yaxındırlar .Burada normal və izoparafin izomerləri arasında olan nisbət çox kiçik intervalda dəyişir .A 2 növ neftlərdən alınan benzinlərdə normal parafinlərin miqdarı xeyli aşağı olur .,izoparafinlərin miqdarı isə təxminən A 1 növ neftlərin benzinlərindəki kimi olur .Nəhayət B növ neftlərdən alınan benzinlərdə izomerlərin anomal paylanma halları müşahidə olunur .Bu növ neftlərdə C 5 -C 8 karbohidrogenləri içərisində hem-və vits -əvəz olunmuş quruluşların qatılığı çox yüksək olur .Neftin distilləsi zamanı C 10 və ya daha yüksək maye parafin karbohidrogenləri orta faraksiyaların tərkibinə daxil olur .Neftin orta fraksiyalarının karbohidrogen tərkibinin tətqiqi çox çətindir.Çünki bu fraksiyaların tərkibinə karbohidrogenlərlə yanaşı ,heteroatomlu qatran birləşmələr də daxil olur.Buna baxmayaraq ,bu istiqamətdə xeyli işlər görülmüşdür .Belə ki ,180-200 ,200-300 və 300-350 0 C fraksiyaları adsorbsion xromatoqrafda (silikogel üzərində) iki hissəyə ayrılmışdır 1)parafin və tsikloparafinlər qarışığı 2)aromatik və kükürdlü birləşmələr qarışığı .n-Parafinlər qarışıqdan karbomidlə kompleksəmələgəlmə üsulu ilə ayrılaraq ,sonra adi QMX –in köməyi ilə indentifikasiya edilmişdir .Tiokarbamidlə ayrılmış karbohidrogenlər şaxəli qurluşlu parafinlər və n-parafinlərlə yanaşı müəyyən miqdartsikloparafinlər də saxlayır . Romaşkin neftinin 300-350 0 Cfraksiyasının tiokarbamidlə əmələ gətirdiyi kompleksin tərkibi 60 %n-parafin və =40% izoparafin və tsikloparafinlərdən ibarət olması müəyyən edilmişdir .Tətqiqat zamanı kömür üzərində adsorbsion xromatoqrafiyanını köməyi ilə doymuş karbohidrogenlər qarışığından n-parafnlərin ayrılması üçün üsul işləndi .Bu üsul təkminləşdirilərək çətin ayrılan neft neft karbohidrogenləri qarışığından şaaxəli qurluşlu parafin və tsikloparafinlərin ayrılması üçün tətbiq edildi . Romaşkin və Orlan neftlərindən ayrılan 180-350 0 C distilatlarının tərkibində C 11 –dən (undekan )C 20 –yə (eykozan)qədər normal parafinlər tapılmışdır.MDB və başqa ölkələrin 77 neftindən ayrılan kerosin fraksiyasının tərkibinin analizi göstərmişdir ki onda dekanın (C 10 )on izomeri iştirak edir .Bəzi izomerlər qismən ayrılıb qalanların əksəriyyəti isə spektofotometrik üsulla müəyyən edilib .Qeyd olunan fraksiyanın C 11 - C 16 karbohidrogenlərindən undekan,dodekan,tri-,tetra-,penta-və heksadekan müəyyən edlmişdir . Al .A.Petrov müxtəlif növ neftlərdən alınan orta və ağır fraksiyalarda parafinləri analiz etmək üçün QMX–dən və kütlə spektroskopiyasından istifadə edilmişdir .Nəticədə mono və dimetiləvəzli C 11 -C 15 parafinlərin miqdarı təyin edilmişdir .Simmetrik qurluşlu metiləvəzli(5-metilnonan,6- metilundekan) parafinlərin miqüdarı başqa parafinlərə nisbətən az olur . İndiki dövrə qədər neftin fərdi karbohidrogen tərkibinin analizi nəticəsində 600-dən çox karbohidrogen ayrılmış və qurluşları təyin olunmuşdur.Normal qurluşlu parafinlər daha yaxşı öyrənilmişdir. Son vaxtlar neftin tərkibində psevdo–və qeyri müntəzəm qurluşlu izoprenanların olması da aşkar edilmişdir.Psevdomüntəzəm və qeyri– müntəzəm izoprenoidlərin parafin zəncirinin parçalanması nəticəsində əmələ gəlməsi imkanı göstərilmişdir . Normal şəraitdə C 16 və daha yüksək parafinlər sülb (bərk ) halda olurlar.Sülb parafinlər bütün neftlərin tərkibində olur.Parafin əsaslı neftlərin tərkibində onların miqdarı daha çoxdur(7-12%)Neftin tərkibində olan sülb parafinlər fiziki,kimyəvi xassələrinə və kristal quruluşuna görə iki qrupa bölünür:parafinlər və serezinlər.Ərimə temperaturu parafinlərlə eyni olan serezinlərin özlülüyü,şüasındırma əmsalı,molekul və xüsusi kütlələri yüksək olur.Sülb parafinlərinin ərimə temperaturu 50- 55 0 C,qaynama temperaturu 550 0 Colduğu halda,serezinlərin ərimə temperaturu 65-88 0 C,qaynama temperaturu isə 600 0 C-dən yüksək olur.Parafinlərin molekul kütləsi 300-dən 450-ə,serezinlərin isə 500-dən 750-yə qədər olur.Neft parafinləri-tərkibi daha çox müxtəllif molekul kütləli parafinlərdən ibarət qarışıqdır.Serezinlərin əsas komponentləri isə normal və daha çox izopquruluşlu yan zəncir saxlayan naften karbohidrogenləridir.Serezinlərin tərkibinə daxil olan,uzun alkil zəncirində aromatik həlqə saxlayan birləşmələrin miqdarı isə az olur.Onların nisbəti serezinin ayrıldığı neftin təbiətindən asılıdır. Serezinlərin kimyəvi tərkibi hələ də tam öyrənilməmişdir.Belə ki,bəzi tədqiqatçıların fikrincə, serezinlər əsasən yüksək molekullu normal parafinlərdən ibarətdir.Lakin bir sıra işlərdə isə serezinlərin uzun yanzəncirli tsikloparafinlərdən ibarət olması təsdiq edilmişdir.Bundan başqa,onların tərkibində şaxəli parafinlər,az miqdarda normal parafinlər və cüzi miqdarda alkilaromatik karbohidrogenlər də olur. Serezinlərin parafinllərə nisbətən kimyəvi cəhətdən az davamlıdır.Serezinlər tüstülənən sulfat və xlorsulfon turşuları ilə sürətlə,parafinlər isə çox zəif reaksiyaya daxil olur.Parafin və serezinlərin tərkibini tədqiq etmək məqsədi ilə nitrolaşma reaksiyasından istifadə olunmuşdur.Məlumdur ki,şaxəli quruluşlu parafinlər nitral turşusu ilə üçlü,n-parafinlər isə ikili nitrobirləşmələr əmələ gətirir.Bununla da neft parafinlərinin 25-35%,neft serezinlərinin isə daha çox izoparafinlər saxlaması aşkar edilmişdir.Sülb parafinlər yüksək parafinli neftlərin parafin distillatlarından və ya yağ distillatlarının seçici həlledicilərlə deparafinləşməsindən ayrılan qaçın təmizlənməsindən alınır.Qaç-bərk parafinlərdən və az miqdar yağ distillatının qarışığından ibarətdir. Təbiətdə serezinlərə bərk halında,naften əsaslı neftlərin tərkibində rast gəlinir. Parafinlərin tərkibindən serezinləri təcrubi olaraq ayıərmaq mümkün deyil.Serezin saxlayan neftlər uzun müddət saxlandıqda onlar qara çöküntü şəklində ayrılır.Bu zaman neftin tərkibində olan mineral qarışıqlar vəqatran maddələr də həmin çöküntünün tərkibinə daxil olur. Ozokerit tərkibli qazıntıları üzvi həlledicilərdə həll edib,sonra isə ekstraksiya üsulu ilə ayrılmış ozokeriti sulfat turşusu və ağardıcı gillərlə təmizləməklə ağ,sarı və çəhrayı rəngli serezinlər almaq olar. Parafin vəserzinlərdən radiotexnika və elektrotexnikada eləcə də şam,kağız, kibrit, dəri ətriyyat və s.kimi müxtəlif istehsal sahələrində geniş istifadə olunub. Sülb parafinlərdən neft-kimyəvi sintezdə,o cümlədən sintetik yağ turşuların,spirtlərin və s.alınmasıda,serezinlərdən isə xüsusi məqsədli kağız istehsalında,arı pətəyinin hazırlanmasında istifadə olunur. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|