Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci «Neft kimyası»

Katalitik dehidrogenləşmə
:Neftin müxtəlif fraksiyalarının tərkibində olan 
naftenlərin fərdi qrup tərkibini müəyyən etmək üçün dehidrogenləşmə 
reaksiyasından 
istifadə 
olunur.Naftenlərin 
dehidrogenləşmə 
reaksiyası,katalitik riforminq kimi sənaye əhəmiyyətli bir prosesin əsasını 
təşkil edir.Riforminq prosesində parafin və altıüzvlü naften sırası 
karbohidrogenlərinin 
dehidrogenləşməsindən 
aromatik 
birləşmələr 
alınır.Əmələ gələn altıüzvlü naftenlərin dehidrogenləşmə mexanizmi ilə 
əlaqədar parafin sırası karbohidrogenlərinin aromatikləşməsi bəhsində 
ətraflı məlumat verilmişdir.Ona görə də burada bu barədə qısa məlumat 
verilir. 
Naftenlərin 
dehidrogenləşmə 
reaksiyaları 
da 
heterogen-katalitik 
reaksiyalar sinfinə aiddir. Dehidrogenləşdirici katalizatorları üç əsas qrupa 
bölmək olar: 
1)dövri 
sistemin 
VIII(Fe,Co,Ni,Pd,Pt) 
və 
1 
əlavə 
yarım-qrup 
metalları,həmçinin bu metalların qarışığı(ərinti); 
2)metal oksidləri(MgO,ZnO,Cr
2
O
3
, Fe
2
O
3
 və.s.); 
3)müxtəlif oksidlər yaxud sulfidlər qarışığından ibarət mürəkkəb oksid və 
sulfid katalizatorları (CuO
∙
Cr2O3,ZnO.Cr2O3,CoO.MgO,NiO.WO3və 
CoO.WO3). 
İlkin tsikloparafinin quruluşundan asılı olaraq onların 
dehidrogenləşməsindən mono-,bi-vəpolitsiklik aromatik birləşmələralınır. 

---

Eyni qayda ilə metiltsikloheksandan-
toluol,etiltsikloheksandanetilbenzol,dimetiltsikloheksandan-ksilollar əmələ 
gəlir.N.D.Zelinski 1911-ci ildə tsikloheksanın katalitik dehidrogenləşməsini 
aşkar etmişdir. 
Alkilləşmə
. Tsikloheksan molekulu simmetrik olduğundan və üçlü karbon 
atomu saxlamadığından olifenlərlə qarşılıqlı təsirdə olmur: 
Metiltsikloheksan dəmir(III)və alüminium-xlorid kompleksi iştirakı ilə 
olifenlərlə qarşılıqlı təsirdə olur və nəticədə uyğun ikiəvəzli tsikloheklsan 
alınır.Alkilləşmə 50°C-dən 
aşağı 
temperaturda 
getmir.Çünki,aşağı 
temperaturda(20°C)olefin yalnız polimerləşmə reaksiyasına məruz 
qalır.50°C-də eyni vaxtda hər iki reaksiya (polimerləşmə və alkilləşmə 
)gedir.Lakin,80-100°C-də əsasən metiltsikloheksanın alkillləşməsi gedir. 
Metiltsikloheksanın 
yüksək 
normal 
C9H18 
vəC12H24olefinlərlə 
alkilləşməsindən 
metilnonil-və 
metildodesiləvəzli 
tsikloheksanlar 
alınır.1,3-Əvəzli tsikloheksanın miqdarı daha çox olu