Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
78 
Физули Ибрагимзаде
Бейбуд Шахтахтинский и “армянский вопрос”
Бейбуд Шахтахтинский приобрел популярность в первой четверти ХХ 
века  благодаря  своей  политической  и  общественной  деятельности.  Он 
был искусным дипломатом, пользовавщийся большой репутацией в об-
ществе. 
Бейбуд Шахтахтинский направлял свои статьи в органы информации, а 
также отправлял  письма с обосновательными фактами руководству Со-
ветской России, раскрывая таким образом, коварную политику армян и 
внося неоценимый вклад в работу по защите исконных земель Азербай-
джана.
Роль Бейбуда Шахтахтинского в борьбе против территориальных пре-
тензий армян против Азербайджана в 20-х годах ХХ века является пря-
мым доказательством его политической дальновидности.
За свою отменную деятельность и заслуги перед своей родиной Бей-
буд Шахтахтинский занял достойное место в национальной государствен-
ной истории Азербайджанского народа.

---

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
79
Açar  sözlər:  Osmanlı  imperiyası,  Təhcir  qanunu,  qondarma  “erməni 
soyqırımı”, Azərbaycan, Türkiyə
Keywords:  Ottoman  Empire,  decree  on  relocation  (Tehcir),  the  so-called 
“Armenian genocide”, Azerbaijan, Turkey
Ключевые слова: Османская империя, закон о переселении (Техджир), 
так называемый “геноцид армян”, Азербайджан, Турция
Osmanlı dövlətinin 
24 aprel 1915-ci 
il tarixli “Təhcir 
qanunu”nun tarixi 
və siyasi aspektləri 
haqqında
Ziyad 
ƏMRAHOV
BDU-nun tarix fakültəsinin müəllimi,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru
[e-mail]

---

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
80 
Giriş
Erməni ideoloqları və onların havadarları artıq bir əsrdir ki, dünyanı inandır-
maq istəyirlər ki, 1915-ci ildə Osmanlı ərazisində “zavallı” erməni xalqına qarşı 
dövlət səviyyəsində soyqırımı törədilmişdir. Ermənilər mərkli iddialarını tanıtdır-
maq üçün hələ Sovetlər Birliyi dövründən fəal iş aparmış, qondarma “soyqırım 
qurbanları”na abidələr ucaltmışdılar. SSRİ rəhbərliyinin bu məsələdə maraqlı ol-
ması erməni şovinistlərini daha da ruhlandırmış, “soyqırım” kampaniyasının sis-
temli şəkildə aparılmasına imkan yaratmışdır. SSRİ dağılana qədər bu təbliğat 
bilavasitə  Türkiyə  Respublikasına  qarşı  yönəlsə  də,  dolayı  yolla  bu  məsələdə 
bütün türk-müsəlman dünyası günahlandırılırdı. Qondarma “erməni soyqırımı” 
məsələsinin harada və necə müzakirə edilməsindən asılı olmayaraq, ümumilikdə 
bu həm Türkiyə, həm də Azərbaycana qarşı yönəldilmiş bir siyasətdir. Əslində, 
ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarından Azərbaycana qarşı başlanmış növbəti ərazi 
iddiaları da məhz bu məkrli siyasi kampaniyanın davamı olmuşdur.
1. “Xristian həmrəyliyi” fonunda Çar Rusiyasının və 
Avropanın tarixi maraqları
Tarixi  tədqiqatlar  göstərir  ki,  istər  Çar  Rusiyası,  istərsə  də  onun  sonrakı 
varisləri – Sovetlər Birliyi və Rusiya Federasiyası hər zaman özünün siyasi, iqti-
sadi və regional maraqlarını müdafiə etmək, strateji planlarını gerçəkləşdirmək 
üçün  həm  Qafqaz  regionunda,  həm  də  Osmanlı  imperiyasının  ərazilərində 
bir sıra planlar həyata keçirməyə çalışmışdır. Belə planlar içərisində “xristian 
həmrəyliyi” hər zaman açıq və gizli şəkildə dövlət rəsmiləri tərəfindən müdafiə 
edilmişdir. Əslində, bu hədəf “türk təhlükəsi problemi”nə qarşı irəli sürülmüş-
dü. Belə hesab olunurdu ki, qonşu türk dövlətlərinin həmrəyliyinin hər zaman 
təhlükə altında saxlanılmasında “xristian həmrəyliyi” və onun tərkib hissəsi kimi 
nəzərdən keçirilən “erməni məsələsi” kifayət qədər uğurlu bir siyasətdir. Elə bu 
məqsədlə də Çar Rusiyası zaman-zaman öz hədəfinə yetişmək – Osmanlı im-
periyasını əsas strateji dayaq nöqtələrindən uzaqlaşdırmaq, dünya bazarlarına 
çıxışını təmin etmək üçün “erməni məsələsi”ndən məharətlə istifadə etmişdir. 
Heç də təsadüfi deyildir ki, Çar I Pyotr “Vəsiyyətnamə”sində də yuxarıda sada-
ladığımız amilləri çox qəti şəkildə qoyurdu: “Rusiya dövlətini o zaman dünya 
dövləti adlandırmaq olar ki, onun paytaxtı Asiya və Avropa xəzinələrinin açarı 
olan İstanbul olsun. Tez və vaxtında çalışıb İstanbula sahib olan şah dünyada 
ilahi şah olacaqdır. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün həmişə Türkiyə ilə İran 
arasında fitnə-fəsad törətmək, dava-dalaş yaratmaq lazımdır... Amma Türkiyə 
dövləti məhv olmadan, İranın canını almağımız məsləhət deyildir... Hindistanın 
açarı  Türkiyənin  paytaxtıdır...”  [11,  s.15-19].  Məlumatlardan  da  aydın  olduğu 
kimi, əsas hədəf Osmanlı imperiyasını parçalamaq və bu məqsədə nail olmaq 
üçün “xristian həmrəyli şüarları”nı əldə bayraq etmək olmuş və bu siyasət bu 
gün də davam etdirilməkdədir.
Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində II Nikolayın Qafqaza gəlişi və ermənilərə 
osmanlılara qarşı əməkdaşlıq təklif etməsi məsələni daha da ciddiləşdirdi. Çar 
Tiflisdəki nitqini bu sözlərlə bitirmişdi: “Qoy, rus bayrağı altında üzən gəmilər 

---

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
81
Bosfor  və  Dardanel  boğazlarında  sərbəst 
hərəkət  etsin.  Qoy,  erməni  xalqı  Rusiyanın 
köməyi  ilə  Osmanlı  ərazisində  öz  müstəqil 
dövlətini  qura  bilsin.  Çar  hökumətinin 
himayəsi  altında  qan  qardaşlarımızla 
birləşərək,  nəhayət,  hürriyyət  və  ədalət 
nemətlərinə  qovuşacaqsınız.  Ermənilərin 
sədaqətinə  inanıram,  erməni  xalqını  xoş 
gələcək gözləyir. Sizi əmin edirəm ki, arzu-
nuz  yerinə  yetiriləcək!”  [12,  s.42].  Beləliklə, 
II  Nikolayın  bu  qərəzli  və  təhrikedici  çıxı-
şı  ermənilərin  Rusiya  tərəfindən  Türkiyəyə 
qarşı  müharibədə  iştirak  etməsini  təmin 
etdi. Türk torpaqlarının işğalına və əhalisinin 
məhv  edilməsinə  hazırlaşan  erməni  ideo-
loqları erməni kilsəsindən xeyir-dua aldılar.
Artıq  çar  hökumətinin  bu  təbliğat 
maşınının  ilkin  nəticələri  Birinci  Dünya 
müharibəsinin başlanması ilə bir daha aydın-
laşdı. Belə ki, 1914-cü ilin noyabrın 1-də rus 
ordusunun  Qafqaz  istiqamətində  Osmanlı 
sərhədlərini  keçməsi  Osmanlı  ərazilərində 
yaşayan  erməniləri  hərəkətə  keçirdi.  Rus 
ordusunun  Şərqi  Anadoluya  daxil  olma-
sı  ermənilərin  türklərə  qarşı  kütləvi  qırğın 
törətməsi  üçün  şərait  yaratdı.  Rus  ordusu-
nun tərkibindəki ermənilər yerli ermənilərlə 
birləşərək  heç  bir  günahı  olmayan  100 
minlərlə  dinc  əhalini  qətlə  yetirir  və  onları 
öz dədə-baba yurdlarından didərgin salırdı-
lar. 1915-ci ilin yanvarında Sarıqamış rus qoşunları tərəfindən ələ keçirildikdən 
sonra kütləvi qırğınların miqyası daha geniş şəkil almağa başlamışdı  [2, HR. 
SYS, D. 2284, G. 4, lef. 3, 8, 10]. Rus birlikləri ilə hərəkət edən erməni dəstələri 
tərəfindən Qars, Ərdəhan və ətraf bölgələrdə öldürülən türk-müsəlmanların 
sayı 30 min nəfərə çatırdı [3, BOA, HR. SYS, D. 110, G. 12; 4, BOA, HR. HU, D. 
122, G. 4]. Beləliklə, məlumatlar göstərir ki, Çar Rusiyası gələcəkdə müharibənin 
nəticəsindən asılı olaraq Osmanlı ərazisində erməni muxtar dövlətinin yaradıl-
masına  təminat  verməklə,  Osmanlı  dövlətinin  tərkibində  yaşayan  erməniləri 
də Türkiyəyə qarşı müharibəyə cəlb edə bilmişdi. Bu şirin vədlərdən ruhlanan 
erməni  quldur  dəstələri  isə  Şərqi  Anadoluda  müsəlmanların  kütləvi  qırğını 
üçün fəal şəkildə hərəkətə keçmişdilər.
Yaranmış  vəziyyətin  ciddiliyini  nəzərə  alan  Osmanlı  hökuməti  Şərqi  Ana-
dolunun  Rusiyanın  nəzarəti  altına  keçməsindən  ehtiyat  edərək,  qabaqlayı-
cı  tədbirlərə  əl  atmalı  olmuşdu.  Birinci  Dünya  müharibəsi  illərində  Osman-
lı  dövlətinin  3-cü  ordusuna  rəhbərlik  edən  Ənvər  paşa  Ərzurumda  erməni 
liderləri ilə görüşündə də bir daha əmin oldu ki, ermənilər müharibə başla-
1914-cü ilin noyabrın 1-də 
rus ordusunun Qafqaz 
istiqamətində Osmanlı 
sərhədlərini keçməsi 
Osmanlı ərazilərində 
yaşayan erməniləri hərəkətə 
keçirdi. Rus ordusunun Şərqi 
Anadoluya daxil olması 
ermənilərin türklərə qarşı 
kütləvi qırğın törətməsi 
üçün şərait yaratdı. Rus 
ordusunun tərkibindəki 
ermənilər yerli ermənilərlə 
birləşərək heç bir günahı 
olmayan 100 minlərlə dinc 
əhalini qətlə yetirir və onları 
öz dədə-baba yurdlarından 
didərgin salırdılar. 1915-ci 
ilin yanvarında Sarıqamış 
rus qoşunları tərəfindən ələ 
keçirildikdən sonra kütləvi 
qırğınların miqyası daha geniş 
şəkil almağa başlamışdı.  

---