Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
64
beləliklə, «Semiconductor Research Corporation» və «Software Productivity Consortium» kimi iri araĢdırma konsorsiumları meydana çıxdı. Dünyanın ən iri kompüter Ģirkəti olan «Ġnternational Business Machines» 1991-ci ildə ilk fərdi kompüter istehsalçısı «Apple Computer» Ģirkətiylə müxtəlif kompüterlərdə istifadə oluna bilən yeni kompüter proqramı təminatı sistemi yaratmaq barədə razılığa gələndə qatı rəqiblər arasında faydalı əməkdaĢlıq nümunəsi meydana çıxdı. ĠBM və «Microsoft» Ģirkətləri arasındakı eyni məqsədli proqram təminatı sistemi barədə razılaĢma 1980-ci illərin ortalarında pozulmuĢdu və o zaman «Microsoft» özünün bazarda hökmranlıq edən «Windows» sistemi ilə xeyli önə sıçramıĢdı. 1999-cü ildə ĠBM də yeni kompüter texnologiyaları inkiĢaf etdirmək məqsədilə «Dell Computer» Ģirkəti ilə razılığa gəldi və beləliklə, bazara yeni bir möhkəm biznes vahidi daxil oldu. 1960 və 1970-ci illərdəki birləĢmə dalğası korporativ yenidən təĢkilatlanmalara və parçalanmalara aparıb çıxardığı kimi, son dövrlərdəki yeni birləĢmələrin də bir çoxu onların öz əməliyyatlarını yenidən qurmaları ilə bağlı korporativ səylərlə müĢayiət olundu. Belə ki, qlobal rəqabətin güclənməsi Amerika Ģirkətlərini daha çevik və daha səmərəli ola bilmək üçün ciddi səylər göstərməyə məcbur etdi. Əksər Ģirkətlər ümidsiz hesab etdikləri istehsal xətlərini dayandırdı, öz filiallarını və digər tərkib hissələrini ixtisar etdi, bir sıra fabrik və zavodlarını, topdan və pərakəndə satıĢ mağazalarını birləĢdirdi və ya bağladı. Kiçilmə dalğasının ən qızğın çağlarında «Boeing», «AT&T» və «General Motors» kimi nəhənglər də daxil olmaqla, əksər Ģirkətlər bir çox menecerini və aĢağı səviyyəli iĢçisini iĢdən azad etdi. Bir çox istehsal Ģirkətlərindəki iĢçi ixtisarlarına baxmayaraq, 1990-cı illərdəki canlanma dövründə iqtisadiyyat iĢsizlik səviyyəsini aĢağı hədlərdə saxlaya biləcək qədər çevikləĢmiĢdi. Belə ki, iĢəgötürənlər yüksək texnoloji qabiliyyətə malik iĢçilər tapmaq uğrunda mübarizə aparır, iĢ yerlərinin durmadan artdığı xidmət sahəsi istehsal məhsuldarlığının yüksəlməsi nəticəsində azad olunmuĢ iĢçi qüvvəsini özünə cəlb edirdi. «Forçun» jurnalının statistik məlumatlarına görə, ABġ-ın ən iri 500 sənaye Ģirkətində iĢçilərin sayı 1986-cı ildə 13,4 milyon nəfərdən 1994-cü ildə 11,6 milyon nəfərə düĢmüĢdü. Ancaq bu jurnal öz 65
təhlillərini sənaye deyil, xidmət sahəsi firmaları da daxil olmaqla, ümumiyyətlə 500 ən iri Ģirkət üzərinə yönəltdikdə məlum oldu ki, 1994-cu ildə bu göstərici 20,2 milyon nəfər təĢkil etmiĢ, 1999-cu ildə isə 22,3 milyon nəfərə çatmıĢdır. Ġqtisadiyyatın uzun illər ərzində davamlı olaraq güclənməsi və Amerikanın biznes müəssisələrində baĢ verən bütün bu təmərküzləĢmələr və möhkəmlənmələr sayəsində orta hesabla bir Ģirkətin iĢçi qüvvəsinin həcmi 1988-1996-cı illər arasında 17.730 iĢçidən 18.654 iĢçiyə qədər artmıĢdır. BirləĢmələrin və yenidənqurulmaların ardınca baĢ verən iĢdən azadolunmalara baxmayaraq, bu, həqiqətən belədir və kiçik firmaların öz sayında və onların iĢçilərinin sayında baĢ verən artımları doğru-düzgün əks etdirir. 19-cu əsrin sonlarında amerikalılar korporasiyaların nəhəng həcmdə kapital toplayaraq daha kiçik müəssisələri uda və yaxud digər firmalarla birləĢərək və ya sövdələĢərək rəqabəti öldürə biləcəklərindən ehtiyat edirdilər. Hər halda tənqidçilər deyirdilər ki, biznes monopoliyaları alıcıları daha baha qiymətlər ödəməyə məcbur edəcək və onların seçim haqlarını əllərindən alacaq. Bu narahatlıq monopoliyaları parçalamaq və ya onlardan qorunmaq məqsədini güdən iki mühüm qanunun - 1890-cı ildə Ġnhisarçılıq Əleyhinə ġerman Aktının və 1914-cü ildə Ġnhisarçılıq Əleyhinə Kleyton Aktının meydana çıxmasına səbəb oldu. Hökumət monopoliyaları məhdudlaĢdırmaq üçün 20-ci əsr boyu bu qanunlardan istifadə etmiĢdir. 1984-cü ildə inhisarçılıq əleyhinə mübarizə aparan hökumət məmurları Amerika Telefon və Teleqraf ġirkətinin telefon xidməti sahəsində yaratdığı inhisarı aradan qaldırmaq üçün onu parçaladı. 1990-cı illərin sonunda isə Ədliyyə Nazirliyi bir neçə il ərzində böyüyərək 22.357 milyonluq əmlaka sahib olan «Microsoft» korporasiyasının kompüter proqramları bazarında hökmranlığını məhdudlaĢdırmağa çalıĢdı. Ġnhisarçılıq əleyhinə qanunlar rəqabəti gücləndirsə də, ABġ Ģirkətlərinin getdikcə böyüməsinə maneçilik törətmir. 1999-cu ildə ölkədə hər birinin 300 milyard dollar həcmində aktivi olan və əvvəlki dövrlərin iri Ģirkətlərini kölgədə qoyan yeddi nəhəng korporativ Ģirkət vardı. Bəzi tənqidçilər bir neçə iri firma tərəfindən əsas sənaye sahələrinə nəzarətin artmasından narahat olduqlarını bildirir, avtomobil və polad istehsalı kimi sənaye sahələrinin bir neçə iri Ģirkətin hökmranlıq etdiyi 66
oliqopolisi xatırlatdığını iddia edirlər. Digərləri isə qeyd edirlər ki, bu iri Ģirkətlərin çoxu dəhĢətli qlobal rəqabətlə üz-üzə qaldıqları üçün geniĢ həcmlərinə rəğmən öz güclərini azalda bilməzlər. Əgər alıcılar yerli avtomobil sənayeçilərindən narazıdırlarsa, xarici Ģirkətlərin maĢınlarını ala bilərlər. Bundan əlavə, alıcılar və istehsalçılar bəzi hallarda əvəzləyici məhsullara, məsələn, alüminium, ĢüĢə, plastik və yaxud konkret olaraq poladı əvəz edən digər məhsullara üz tutaraq yaranmaqda olan inhisarların qarĢısını ala bilərlər. Biznes liderləri arasında korporativ böyümə ilə bağlı narahatlığa münasibət çox müxtəlifdir. 1960-cı illərin sonlarında və 1970-ci illərin əvvəllərində ambisiyalı Ģirkətlərin çoxu ən möhkəm federal antiinhisar qanunlarının Ģirkət birləĢmələrinin eyni sənaye sahəsində məhdudlaĢdırılmasını tələb etməsi səbəbindən kənar biznes sahələrinə yiyələnərək öz fəaliyyətini rəngarəngləĢdirməyə çalıĢırdı. Biznes liderlərinin təsəvvür etdikləri kimi, bir qayda olaraq holdinq Ģirkəti, neft hasilatı və kino istehsalı kimi bir-birindən fərqli fəaliyyətlərlə məĢğul olan filial firmalar qrupundan ibarət biznes təĢkilatlanması tipi olan konqlomeratlara stabillik daha çox xasdır. Əgər bir məhsula tələbat zəifləyərsə, bu nəzəriyyə iĢə düĢür, digər biznes sahəsi tarazlığı təmin edir. Ancaq bu üstünlük bəzi hallarda bir məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaĢmaya nisbətən müxtəlif fəaliyyət sahələrinin idarəolunmasında daha böyük çətinliklərin üzə çıxması səbəbindən öz əhəmiyyətini itirir. Dünya təcrübəsində antiinhisar qanun vericiliyinin iki sistemi vardır:
Tənzimləyici Qadağan edici sistem inhisara qaĢı daha radikal davranan bir sistemdirki, burada inhisara qəti qadağa qoyulur. Bazarda rəqabətlə davranmayan inhisarı aradan çıxarır. Bu sistemə missal olaraq biz ABġ və Yaponiyanın antiinhisar qanunvericiliyini göstərə bilərik.Tənzimləyici sistem daha çox Avropa Ġttifaqı ölkələri üçün xasdır və daha mülayim bir yanaĢma göstərir, inhisara qarĢı çıxmır lakin inhisar özünü birüzə verdikdə ona qarĢı tənzimləyici tədbirlər görür. Hazırda rəqabət münasıbətlərinin ĢaxələnmıĢ qanunvericilik və institusional tənzimləmə bazası formalaĢmiĢdır. Bu sahədə beynəlxalq və regional təĢkilatlar və Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|