484
Burada müəllimlər Ģagirdlərin baĢqalarının rəyinə münasibət
bəslədiklərinə, necə qiymətləndirdiklərinə xüsusi əhəmiyyət vermə-
lidirlər.Mübahisələrdə inandırma yolu ilə, məntiqlə qələbə çalmaq
lazımdır.
Disputların Ģagirdlərin təlim-tərbiyəsində, onlarda mənəvi
keyfiyyətlərin formalaĢmasında böyük əhəmiyyət vardır. Məhz bu
əhəmiyyətlilik disputların vəzifələrinin məqsədəuyğun həyata keçi-
rilməsinə güclü təsir göstərir.
Disputların gənclərin dünyagörüĢünün formalaĢmasına kö-
mək etməklə yanaĢı, həm də onlarda prinsipiallıq tərbiyə edir, düz-
gün mülahizə yürütməyə, dilin səlisləĢməsinə təsir göstərir. Dis- pu-
tun maraqlı cəhəti budur ki, burada bu və ya digər məsələ haqqında
fikirlər toqquĢur, Ģagirdlərə öz dünyagörüĢünü aĢkar etmək, baĢ-qa-
larının hərəkətlərinə düzgün qiymət vermək qabiliy- yətinə malik
olmaq imkanı verilir.
Disputda Ģagirdlərə müstəqillik verilir. Sərbəstlik nəticəsin-
də Ģagird necə hərəkət edəcəyini Ģüurlu surətdə dərk edir və bu ide-
yanı həyata keçirmək üçün onda arzu və cəhd oyanır. ġagird disput-
da öz təsəvvürlərini bu və ya digər məsələ ətrafında cəmləĢdirir və
mövzu ilə əlaqədar təcrübələrini, təsəvvürlərini yaddaĢında bərpa
edir. Disputun səviyyəsi onun iĢtirakçılarının mədəni səviyyəsinin,
bilik dairəsinin göstəricisidir. Gənclər burada iĢtirak etməklə öz bi-
liklərini artırır, yoxlayır və möhkəmləndirir və onlarda sərbəstlik,
təfəkkür, natiqlik qabiliyyəti, baĢqasını dinləmək mədəniyyəti kimi
cəhətlər formalaĢır.
ġagirdlərin diqqətini və marağını artırmaq üçün disput mü-
təĢəkkil və dinamik keçməlidir. Hər Ģey aparıcıdan, onun hazırlı-
ğından, onun təĢkilatçılıq qabiliyyətindən gözlənilməz vəziyyət-
dən çıxıĢ yolu tapmaq, dinləyicilərin diqqətini cəlb etmək bacarığın-
dan asılıdır. Disput keçirərkən Ģagirdlərin qəlbinə və Ģüuruna hakim
olmaq üçün disputun keçirilmə planını bilmək lazımdır. Disput
aĢağıdakı plan üzrə keçirilir:
1.
Disputun keçirilmə yerini müəyyən etmək;
2.
Disputun mövzusunu seçmək;
3.
Mövzuya aid suallar tərtib etmək;
4.
Suallara uyğun olan ədəbiyyatları müəyyənləĢdirmək;
5.
ġagirdləri disputa hazırlamaq;
485
6.
Disputa hazırlıq iĢlərində Ģagirdlərin fəal iĢtirakını təmin
etmək;
7.
Disputun keçirilməsi;
8.
Disputun yekunu.
Disputun uğuru aparıcıdan çox asılıdır. GiriĢ sözünün möv-
zuya əsaslanaraq qısa və aydın olması, auditoriya qarĢısında müba-
hisəli suallar qoymaq və onları düĢünməyə məcbur etmək onun
baĢlıca vəzifəsidir. Aparıcı təĢkilatçılarla sadə, sərbəst və inandırıcı
danıĢmalıdır ki, bu da onu iĢtirakçılarla yaxınlaĢdırır, iĢtirakçılarda
ona qarĢı inam yaranır və açıq söhbətə gətirib çıxarır.
Aparıcının giriĢ sözü və onun disputa rəhbərlik metodu mü-
bahisəli və eyni zamanda dostluq xarakteri daĢımalıdır. GiriĢ sözün-
də müzakirə olunan problem haqqında ziddiyyətli fikirlər olduğunu
söyləmək, iĢtirakçıları mövzu və onun ayrı-ayrı sualları ətrafında
çıxıĢ etməyə, öz münasibətini bildirməyə çağırmaq lazımdır.
GiriĢ sözündən sonra o, müzakirə olunacaq mövzunun adını,
sualları iĢtirakçılara bildirir. Disputa baĢlayarkən Ģagirdlərə mövzu
ətrafında fikir mübadiləsi söyləyə bilmələri xatırladılmalıdır. Müza-
kirə ardıcıllıqla, yəni bir sualdan digərinə keçməklə aparılsa daha
səmərəli olar. Aparıcı hər bir sualın qısa yekununu verməlidir. Dis-
putun gediĢi zamanı aparıcı bütün iĢtirakçılara söz verilməlidir.
Hər kəs çıxıĢ etmək, çıxıĢ edənə və aparıcıya sual vermək
hüququna malikdir. Müzakirə olunan məsələ haqqında Ģagirdlərin
çıxıĢları və mübahisəsi baĢlanır. Hər bir Ģagird mübahisə olunan
məsələ haqqında öz fikrini söyləyir. Bu zaman aparıcının məsuliy-
yəti daha da artır. O, çıxıĢ edənləri bacarıqla istiqamətləndirməli,
sualların ardıcıl müzakirəsinə nəzarət etməli, mövzudan uzaqlaĢ-
mağa yol verməməlidir. O, çalıĢmalıdır ki, mübahisə prinsipial
xarakter daĢısın, çıxıĢlar əsaslı olsun.
ġagirdlərin çıxıĢından sonra disputa dəvət olunmuĢ görkəmli
Ģəxslər, alimlər və məktəbin müəllimləri yığcam Ģəkildə Ģagirdlərin
çıxıĢlarına öz münasibətlərini bildirirlər, həmin məsələyə dair söylə-
nilən fikirləri ümumiləĢdirirlər. Disputun rəhbəri son sözündə dis-
puta yekun vurur, çıxıĢlara qiymət verir, səhv mülahizə və fikirləri
göstərir, onların səbəblərini açıqlayır. Düzgün mülahizələrə aid də-
lillər gətirir, bütün suallara, aydın olmayan məsələlərə qənaətbəxĢ
cavab verir.
486
Aparıcının son sözü xüsusi rol oynayır. Burada disput ye-
kunlaĢdırılır, müzakirə olunan məsələnin elmi cəhətdən əsaslan-
dırılmıĢ həlli verilir. Son söz həm də ona görə əhəmiyyət kəsb edir
ki, ona müəyyən metodik tələblər aiddir. Belə ki, o:
Qısa, aydın və inandırıcı olmalı;
Müzakirə olunan problemin düzgün həllinə yol göstər-
məli;
Ən yaxĢı və ən maraqlı çıxıĢlara istinad etməli;
Tənqidi fikirlərə imkan yaratmalı;
Gələcək disput iĢtirakçılarının qeyri-mənəvi inkiĢafına
kömək etməli;
Yeni problemlər qoymalı;
Gənclərdə biliyə, öz təhsilini və xarakterini təkmilləĢdir-
məyə maraq doğurmalıdır.
Aparıcı disputu baĢlamazdan əvvəl çıxıĢ edənlərə təĢəkkür
edir, gələcək disputun mövzusu və sualları barəsində iĢtirakçılarla
məsləhətləĢir. Yaxın günlərdə keçiriləcək mədəni-kütləvi tədbir ba-
rədə onlara məlumat verir. Disputu təhlil edərkən müsbət nəticələri
cəmləĢdirmək, müvəffəqiyyətə səbəb olan Ģərtləri və metodları
göstərmək, uyğunsuzluğun səbəblərini müəyyənləĢdirmək lazımdır.
Təhlil həm müĢahidəçiliyi, tələbkarlığı, özünütənqidi, pedaqoji us-
talığı gücləndirməyi tərbiyə edir.
Disputun pedaqoji təhlili aşağıdakı əsas meyarlara uyğun
keçirilə bilər:
1. Tərbiyəvi məqsədin mövcudluğu;
2. Mövzunun aktuallığı və müasirliyi;
3. Onun ideya istiqaməti;
4. Məzmunun elmi cəhətdən Ģagirdlərin yaĢ xüsusiyyətlərinə
uyğunluğu;
5. Müəllim və Ģagirdlərin hazırlığı, təĢkilatçılıq və mütəĢək-
killik.
Disputun keyfiyyətini Ģagirdlərin reaksiyası ilə müəyyənləĢ-
dirmək olar. Onların həyəcanlı əhval-ruhiyyələri, keçirilən tədbirə
olan müsbət münasibətləri disputun müvəffəqiyyətindən; laqeyid-
sizlikləri isə uğursuzluğundan xəbər verir. Ümumiyyətlə, disput-
ların məzmunu və forması etibari ilə bədii Ģəkildə qurulur. Mübahi-
sələrdə və çıxıĢlarda səlis, düĢündürücü intonasiya, fikrin bu və ya
Dostları ilə paylaş: |