Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ
Yüklə 16,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
105 düz xətt üzrə hərəkət etmir?” “Atılmış gülləyə, yaxud mərmiyə hansı qüvvələr təsir göstərir?” və s. III. Fizika dərsliklərində ən güclü döyüş texnikasından biri olan reaktiv mühərrikli qırıcı təyyarələr haqqında da məlumatlar ve- rilir və şəkli göstərilir. Məsələn, 6-7-ci siniflər üçün “Fizika” dərs- liyi, səh 29, 223 (III hissə, “Yüksəkliklər”), 8-ci sinif üçün “Fizika” dərsliyi, səh 66, 141 və s. “Çevrə üzrə bərabər sürətli hərəkətdə olan cismin təcili” mövzusu öyrənilərkən aşağıdakı məsələ həll edilir: “Təyyarə şığıma nöqtəsindən çıxaraq, aşağı hissəsinin radiusu 500 m olan çevrə qövsündən ibarət trayektoriya üzrə hərəkət edir (şəkil 65). Təyya- rənin sürəti 800 km/saat-dırsa, onun ən aşağı nöqtəsindəki təcilini hesablayın və bu təcili sərbəstdüşmə təcili ilə müqayisə edin” (78, s. 66). Mətndə həmin təcil r V a 2 düsturuna əsasən hesablanır və nəticədə sərbəstdüşmə təcili (g = 9,8 m/san 2 ) ilə müqayisə olunur. Başqa bir nümunə. “Təcillə hərəkət edən cismin çəkisi” (78, s. 141) mövzusunun izahında baxılan ikinci misal qırıcı təyyarənin şığıma vəziyyətindən çıxarkən trayektoriyanın ən aşağı nöqtəsində təyya- rəçinin çəkisinin hesablanmasına aiddir. Mərkəzəqaçma təcilinin modulu və çəki düsturundan istifadə edilərək göstərilir ki, trayekto- riyanın ən aşağı ucunda təyyarəçinin çəkisi onun “normal” çəki- sindən (n-1) dəfə böyük olacaqdır. Göstərilir ki, bu, təyyarəçinin əlavə yüklənməsi ilə nəticələnir. Bu yüklənmə onun gövdəsinə (or- qanizminə) təsir edir, ağrı hissi oyadır. Əlavə yüklənmə həddindən çox olanda təyyarəçinin sağlamlığı üçün təhlükə yaranır. Həmin mövzuya aid verilmiş 126-cı şəkildə təyyarənin həmin şığıma və- ziyyəti göstərilir. Mövzu ilə bağlı dərslikdə aşağıdakı sual irəli sürülür: “Ölüm ilgəyi” (Nesterov ilgəyi) fiqurunu edən təyyarəçinin, fiqurun yuxarı və aşağı nöqtələrində çəkisi haqqında nə demək olar?” (78, s.142). Göründüyü kimi, burada şagirdlərə qırıcı döyüş təyyarələrinə aid xeyli hərbi biliklər verilir. Bu biliklər nəzəri cəhətdən əsaslandı- rılır, fizikanın hərbi işlərdə tətbiqi variantlarından biri kimi aydın- 106 laşdırılır və hərbi qırıcı təyyarələrin manevrləri haqqında zəruri təsəvvürlər yaradılır. Lakin bu məlumatları bir qədər dəqiqləşdir- məyə ehtiyac var. Əvvəla, dərslikdə verilən şəkillər çox kiçik ölçüdə və qeyri- aydın bir formadadır. Ona görə də təyyarə güclə seçilir, onun xarici görünüşü (forması) və hissələri haqqında şagirdlər zəruri təsəvvürə yiyələnə bilmirlər. İkincisi, sualda adı çəkilən “Ölüm ilgəyi” fiquru ilə bağlı məktəblilərdə təsəvvür yaratmadan, ondan istifadə olunur. Bunu nə- zərə alaraq, müəllim həmin hissənin şərhinə belə bir məlumatla baş- laya bilər: – Uşaqlar, Milli Ordumuzun qoşun növlərindən biri də Hərbi Hava Qüvvələridir. Bu qoşunlar müxtəlif tip təyyarə və vertolyot- larla təmin olunmuşdur. Hərbi təyyarələrin şəkli dərsliyimizdə də bir neçə yerdə verilir. Lakin, gördüyümüz kimi, onlar aydın seçilmir. Müəllim “Военные знания” jurnalının (1985, №8) son üz qa- bığını göstərərək deyir: – Bu, səsdən iti ucan reaktiv mühərrikli “MiQ-23UB” (“МиГ-23УБ”) markalı rus qırıcı təyyarəsinin şəkli- dir. Bu təyyarə səsdən 2,35 dəfə yüksək sürətlə uça bilir. 2000 km/saat bu təyyarə üçün son sürət deyil. O, özünün “MiQ” (“мгновение” – “bir anda”, “göz qırpımında”) markasına haqq qa- zandırmışdır. Təyyarə stratosfer hündürlüyə qalxır, istənilən hava və iqlim şəraitində, hətta gecənin istənilən anında yüksək manevrlər edə bilir. Bu manevrlərin növlərindən biri də “Ölüm ilgəyi” (Nes- terov ilgəyi) fiquru adlanır. Sonra həmin “fiqur”un izahına başlamaq daha məqsədəuy- ğundur. Bunun üçün fizika müəllimi fiquru lövhədə belə çəkir: Əvvəlcədən təbaşiri lövhənin sol yuxarı küncündən sağ aşağı kün- cünə doğru düz xətt boyunca hərəkət etdirir. Bir azdan həmin xətti tədricən əyir, hər hansı bir A nöqtəsindən başlayaraq r radiuslu çev- rə çəkir, sonra həmin nöqtədən yazı taxtasının sağ yuxarı küncünə doğru, bu çevrəyə toxunan düz xətt üzrə davam etdirir (2-ci şəkil). Şəkil hazır olduqdan sonra müəllim sözə başlayır: 107 Bu fiqur hərbi işlərdə “Ölüm ilgəyi” adlanır. Təyyarənin hə- min fiqur üzrə manevr etməsi çox çətin və təhlükəlidir. Bunu yalnız qırıcı-döyüş təyyarələri və onun məşq keçmiş mahir təyyarəçiləri yerinə yetirməyə qadirdir. Müasir qırıcı təyyarələr şaquli istiqamət- də aşağıya və ya yuxarıya doğru şığıya bilir. Bu təyyarələr döyüş üçün yaradılıb. Təyyarə 23 mm-lik kalibrli sürətli atan pulemyot- top ilə silahlanıb. Təyyarədə radiolokasiya nişangahı vardır. Hədə- fin axtarılıb tapılmasında və onun məhv edilməsində təyyarəçinin göz ilə axtarmasına o qədər də ehtiyac yoxdur. Bu mürəkkəb işi avtomatik radiolokasiya nişangahı edir. IV. Fizika dərsliklərində bir sıra çalışmalar isə mülki təyyarə- lərin xüsusiyyətlərinə aiddir. Məsələn, 6-7 siniflərin “Fizika” dərsli- yində 11 saylı çalışma AN1-25 markalı təyyarənin Moskvadan ABŞ-a (9130 km-lik məsafə) uçması, 305-ci səhifədəki 64 saylı çalışma yüksəkdən uçan təyyarə və kosmik gəmilərin pəncərələrini hava buraxmaması (germetik olması) və s. ilə əlaqədardır. 8-ci sinfin “Fizika” dərsliyində oxuyuruq: “Təyyarə uçuş meydançasını 15 san. ərzində keçmiş və yerdən ayrılan anda sürəti 100m/san olmuşdur. Təyyarənin təcilini və uçuş meydançasının uzunluğunu təyin edin” (78, s.151; 7-5 saylı çalışmalar). “Təyyarə 900km/saat sürətlə düzxətli bərabərsürətli uçur. Mühərrikin gücü 1800kvt-dırsa, müqavimət qüvvəsi nəyə bərabərdir?” (78, s.219; 37 (1-ci çalışma)). Şəkil 2. A r O • Yüklə 16,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|