Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ
Yüklə 16,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
108 Dərslikdə bu tip çalışmalar çoxdur. Onların həllinə başla- mazdan əvvəl fizika müəllimi belə bir məlumat verə bilər: Rusiya, o cümlədən, keçmiş SSRİ dövləti dünya aviasiyasının yaranması və inkişafında böyük rol oynayıb. Bu sahədə görkəmli rus alimlərindən M.V.Lomonosovun, A.F.Mojayskinin, N.E.Jukovskinin, K.E.Siol- kovskinin böyük xidmətləri olmuşdur. Müasir aviasiya xalq təsər- rüfatının müxtəlif sahələrində, o cümlədən mülki aviasiyada, ağır sənayedə, kənd təsərrüfatı işlərində, tibbdə, hərbi texnikada və sairə sahələrdə geniş istifadə olunur. Bu təyyarələr bir başa uzaq məsafələrə uçma qabiliyyətini hələ 1937-ci ildə təsdiq etmişdir. Turboreaktiv və reaktiv mühərrikli belə təyyarələrin bütün hissələri, o cümlədən pəncərə şüşələri yüksək təzyiqə və sürtünmə zamanı qızmaya tab gətirə bilən materiallardan hazırlanır. Təyyarələrin pən- cərələri nə içəriyə, nə də içəridən çölə hava buraxmır. Ona görə də hansı yüksəklikdən uçmasına baxmayaraq təyyarənin içərisində atmosfer təzyiqi sabit qalır. İndi həll edəcəyimiz məsələlər də təyya- rələrin pəncərələrinin hava buraxmamasına (başqa məsələ 1937-ci ildə sovet mülki aviasiyasının keyfiyyətinə və təyyarəçilərin şüca- ətinə) aiddir – dəyərək fizika müəllimi müvafiq çalışmanın həllinə başlayır. V. Fizika dərsliyində elə tip nəzəri məlumatlar və çalışmalar vardır ki, onların məzmununda əsas döyüş vasitələrindən biri olan tanklardan danışılır. Məsələn, “Asfalt yol ilə gedən ağır tank asfaltı dağıtmır. Bəs nə üçün yolda onun tırtılı altında qalan kərpic əzilir?” (77, s. 304; 1-ci çalışma); “Hərəkətdə olan tankdan top atılır. Bu atəş tankın sürətinə təsir edirmi?” (77, s.185; çal.4). Çalışmaların həllinə fizika müəllimi belə başlaya bilər: “Uşaqlar, Azərbaycan Or- dusu, həmçinin digər ölkələrin quru qoşunları güclü döyüş vasitə- lərindən biri olan tanklarla təchiz olunmuşdur. Siz bu şəkillərdə hazırda Azərbaycanın, Rusiyanın, ABŞ-ın, Almaniyanın və Böyük Britaniyanın tanklarını görürsünüz” – deyərək keçmiş SSRİ-də istehsal olunmuş T-72 markalı son tip tankın (79, s.50), ABŞ-ın M 551 “Şeridan” və Böyük Britaniyanın “Skorpion” tip tankının (79, № 11, s.45) ümumi görünüşünü şagirdlərə nümayiş etdirir. Hazırda 109 keçmiş sovet tankları çox güclü döyüş maşınıdır. Onun möhkəm zirehi, güclü mühərriki, yüksək hərəkət ehtiyatı, sürmək və idarə etmək üçün yeni aparatları var. Tankların içi nüvə partlayışından mühafizə vasitələri ilə təchiz olunmuşdur. Uşaqlar, şəkildə bu, tan- kın tırtılı, bu, topun lüləsi, bu, pulemyotu, bu da gövdəsidir. Gördü- yünüz kimi, tank tırtılın üzərində dayanır. Tank yerə təsir göstərən- də də tırtıllar vasitəsilə edir. Tankın ağırlıq qüvvəsi tırtıla ötürülür və tırtılın yerdə oturan hissəsinin bütün nöqtələrinə eyni dərəcədə paylanır. İndi həll edəcəyimiz məsələ də tankın tırtıllarının bu xüsusiyyətinə aiddir; – deyərək fizika müəllimi çalışmanı oxutdurur və onun həllinə keçir. VI. VI sinfin “Fizika” dərsliyinin 25-ci səhifəsində kompasın xarici görünüşünün şəkli, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı dərsli- yinin (2007-ci il nəşri) 163-cü səhifəsində (ibtidai hərbi hazırlıq dərsliyinin 188-ci səhifəsində) isə Adrianov kompasının həm fiziki görünüşünün, həm də onun hissələrinin şəkli nümayiş etdirilir və işləmə prinsipi aydınlaşdırılır. Hər iki mövzuda kompasın yerin maqnit sahəsi əsasında işlədiyi göstərilir, coğrafi qütblər, yerin şimal və cənub maqnit qütbləri və s. barədə danışılır. Bu əlaqələri nəzərə alaraq, fizika müəllimi hərbi kabinetdən Adrianov kompasını götürüb onun ümumi və fiziki görünüşü haqqında məlumat verərkən yerin maqnit sahəsinin müəyyənləşdirilməsində onun böyük praktik, o cümlədən, hərbi əhəmiyyət daşıdığını şagirdlərin nəzərinə çatdırır. Müəllim sinfə müraciətlə deyir: Yerin maqnit sahəsi əsasında hazırlanan və hərbi işlərdə geniş istifadə olunan cihazlardan biri kompasdır. Siz coğrafiya dərslərində kompas haqqında məlumat almısınız. İndi isə hərbi məqsədlər üçün hazırlanmış Adrianov kompasını görürsünüz. “Döyüş şəraitində səmtlənməni (oriyentir- lənməni) bacarmaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsasən meşədə, na- bələd yerlərdə, gecə vaxtı və pis hava şəraitində fəaliyyət göstərən- də səmtlənmənin əhəmiyyəti əvəzolunmazdır” (60, s.163). Kompa- sın maqnit əqrəbi yerin maqnit sahəsinin təsiri ilə maqnit xətləri boyunca yönəlir. Bununla da, yerin şimal istiqaməti, sonra isə digər üfüq cəhətləri müəyyənləşdirilir. 110 Kompasın necə işlədiyi praktik şəkildə şagirdlərə göstərilir. Məktəblilər öyrənirlər ki, bunun üçün kompası üfüqi istiqamətdə tutmaq və əqrəbləri hərəkət etdirmək lazımdır. Kompası çevirməklə maqnit əqrəbinin şimal ucu limbanın (gərəcələrə bölünmüş dai- rənin) sıfır bölgüsünün qarşısına gətirilir. Kompasın vəziyyətini səmtləşdirdikdən sonra limbanın sıfır bölgüsünə doğru yönələn əq- rəb şimal istiqaməti göstərəcəkdir. Şimal istiqamətini müəyyənləş- dirdikdən sonra digər qütbləri tapmaq asan olur. Fizika müəllimi hərbi rəhbərlərin nəzərinə belə bir cəhəti də çatdırır ki, yerin maqnit qütbləri onun coğrafi qütblərinin üzərinə düşmür. Yəni, maqnit əqrəbinin istiqaməti coğrafi meridian istiqa- mətində olmur. Kompasın maqnit əqrəbi isə yalnız təqribi olaraq şimal istiqaməti göstərir (77, s.251). VII. Məlumdur ki, artilleriya elə bir hərbi sahədir ki, onu fizika və riyaziyyatsız təsəvvürə gətirmək, sadəcə, mümkün deyil. Fizika dərsliklərində də bu xüsusiyyət nəzərə alınmış və artilleriya ilə bağlı çoxlu materiallar verilmişdir. Həmin materialların bir qismi pa- raqraflar üzrə mövzuların mətnlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn, “Havanın sürtünməsi olmadıqda topdan atılmış mərmi parabola üzrə hərəkət edir. Bucaq 45 0 -yə bərabər olduqda mərminin uçuş məsafəsi maksimal olur. Mərmi 45 0 – a və 45 0 + a bucağı altında atıldıqda uçuş məsafələri eyni olur” (78, rəngli tablo 1a). Belə məlumatlara dərsliyin 33, 131, 185-ci səhifələrində də rast gəlmək mümkündür. Artilleriya ilə bağlı materialların digər qismi çalışmaların məzmununda öz ifadəsini tapır. Məsələn, “Şaquli istiqamətdə atıl- mış zenit topunun mərmisi maksimal hündürlüyə çataraq partlamış- dır. Partlayış nəticəsində üç qəlpə əmələ gəlmişdir. İki qəlpə bir- birinə düzbucaq təşkil edən istiqamətlərdə uçmuşdur. Birinci qəlpə- nin kütləsi 9kq, sürəti 60m/san, ikincisinin kütləsi 18kq, sürəti 40 m/san olmuşdur. Üçüncü qəlpə 200m/san sürətlə uçmuşdur. Üçüncü qəlpənin uçuş istiqamətini qrafiki olaraq təyin edin. Bu qəlpənin kütləsini hesablayın” (78, çal. 29/3). Dərsliyin 7(6), 35(2), 20(1) saylı və s. çalışmaları da bu məzmundadır. Yüklə 16,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|