Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ
Yüklə 16,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
167 Topoqrafik xəritələr hərbi işdə çox geniş yayılmışdır. Ona görə də D.B.Şebalinin yazdığı kimi, ancaq komandir deyil, hər bir əsgər də xəritədən istifadə etməyi, onu oxumağı bacarmalıdır (86, s.11). Məşğələdə yerölçmədə mövqeyi müəyyənləşdirmək və azimut üzrə hərəkətlər dərslikdə göstərildiyi kimi aydınlaşdırıldı. Lakin azimut haqqında şagirdlərin təsəvvürlərinin olmadığını, bu anlayış haqqında dərslikdə əvvəlcədən heç bir məlumat verilmədiyini nə- zərə alaraq, hərbi rəhbər orta məktəbin VII sinfində keçilən rəsmxət fənninə aid dərsliyin ilk cümlələrini yada salır: ”Rəsmxət-çertyojun çəkilməsi və oxunması qaydalarından bəhs edən tədris fənnidir. Əşyanın çertyoj alətlərinin köməyi ilə müəyyən qaydada təsvir edilməsinə çertyoj deyilir” (87, s.3). Hərbi rəhbər sinfə müraciətlə deyir: ”Bütün bu təriflərdən görünür ki, hərbi topoqrafiya həndəsə, coğrafiya və rəsmxət fənləri ilə çox sıx bağlıdır. Ona görə də hərbi topoqrafiyanı öyrənərkən bu fənlər üzrə biliklərdən müntəzəm istifadə etməli olacağıq”. Həmin mövzuların izahı zamanı hərbi rəhbər şagirdlərin hən- dəsə kursundan öyrəndikləri düz və açıq bucaq, onların qiyməti (də- rəcələrlə 90 0 və 180 0 ), müstəvilərin kəsişməsi, ikiüzlü bucaq, onun ölçülməsi, istiqaməti (saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətində bucaqlar mənfi, saat əqrəbinin hərəkətinə əks istiqamətdə bucaqlar müsbət götürülür), bucaqların fərqi və cəmi, uzunluq və uzunluğun ölçü vahidləri (m,km) və s. kimi biliklərdən səmərəli istifadə etdi. Bu prosesdə o, həmin riyazi anlayışları sual-cavab vasitəsilə məktəb- lilərə xatırlatdıqdan sonra bu anlayışlara müraciət edirdi. Tədqiq olunan problemlə bağlı məktəb təcrübəsinin təhlili zamanı aşkara çıxarılmışdır ki, topoqrafik xəritələr üzərində apa- rılan işlərin öyrənilməsində şagirdlərin riyazi biliklərindən tam və şəmərəli istifadə edilmir. İlk növbədə bu, həmin anlayışların məz- munundan irəli gəlir. Əslində anlayişların məzmununda riyazi bi- liklərin düşünülmüş şəkildə nəzərə alınması məzmunu o qədər də ağırlaşdırmır. Bütün bu cəhətlər diqqət mərkəzində saxlanılmış və hazırlanan metodikada öz əksini tapmışdır. Bu metodika əsasında “Topoqrafik xəritə anlayışı və xəritə üzərində iş” mövzusunun 168 tədrisinə hərbi rəhbər topoqrafik xəritələrin ümumi əhəmiyyəti haq- qında məlumatla başlayır və xəritənin miqyası anlayışının mahiyyə- tini aydınlaşdırır. Bildirir ki, hərbi topoqrafiyada bir sıra məsələlərin həlli üçün müxtəlif miqyaslı xəritələrdən istifadə etmək lazım gəlir. Topoqrafik xəritələr əsasən on minlik (1:10000), iyirmi beş minlik (1:25000), əlli minlik (1:50000), yüz minlik (1:100000), iki yüz minlik (1:200000), beş yüz minlik (1:500000) və bir milyonluq (1:1000000) miqyas vahidli olurlar. Bunun mahiyyətini siz VII sinif rəsmxət kursundan bilirsiniz. Kim deyər 1:500000 nə deməkdir? Şagirdlərin bir qrupu əl qaldırır və onlardan biri cavab verir: “Bu o deməkdir ki, xəritədə 1sm-lik məsafəyə yer üzərində 5000 metr məsafə uyğundur. Yəni, yer üzərindəki həqiqi məsafə xəritə üzərində 500000 dəfə kiçilir”. -Kim deyər, miqyas nəyə deyilir? (Miqyas xəritə üzərindəki məsafənin yer üzərindəki həqiqi məsafəyə nisbətinə deyilir). -Nisbəti riyaziyyat kursunda necə işarə edirik? (Nisbəti ya nöqtəli bölmə, yaxud da adi kəsr şəklində göstəririk). -Kim bu miqyaslardan birini həm nöqtəli bölmə, həm də adi kəsr şəklində ifadə edər? (Məktəblilərdən biri yazı taxtasına yazır: 1:25000 - nöqtəli bölmə şəklində miqyas, 25000 1 adi kəsr şəklində miqyas). Daha sonra hərbi rəhbər göstərir ki, xəritənin miqyasını dəqiq bilmək lazımdır. Çünki apardığımız hesablamanın dəqiqliyi istifadə etdiyimiz topoqrafik xəritənin miqyasından çox asılıdır. Topoqrafik xəritələrlə yerin buna uyğun həqiqi hissəsini müqayisə etsək, görərik ki, yer üzərindəki hər bir nöqtəyə xəritə üzərində ancaq bir nöqtə uyğundur və tərsinə. Deməli, xəritə ilə onun xarakterizə etdiyi yer parçası arasında qarşılıqlı birqiymətli uyğunluq var. Fərq isə onların ölçüləri arasındadır. Hələ 7-ci sinfin həndəsə kursunda öyrənmisiniz ki, “biz tez-tez eyni formalı, lakin müxtəlif ölçülü əşyalara rast gəlirik. 1:100 miqyasda hazırlanmış gəmi və onun modeli, eyni bir sahənin müxtəlif miqyaslarda çəkil- miş planı və s. Misal göstərdiyimiz bütün bu fiqurlar eyni bir 169 formaya malikdir, yəni oxşardır” (84, s.78). Deməli, topoqrafik xəritələrlə, onlara uyğun yer parçası oxşardır. Qeyd edək ki, onlar həm də homotetikdir və götürülmüş miqyas bu homotetik inikasın əmsalıdır. Belə ki, yer üzərində olan həqiqi məsafə D onun xəritə üzərində təsvirinə uyğun gələn məsafə d və topoqrafik xəritənin miqyası 1:10000-dirsə, onda M 1 D d olar. Yəni, D M 1 d Bu isə homotetik inikasın tərifidir. Yəni, əgər yer üzərindəki hissəyə F, buna uyğun topoqrafik xəritədəki hissəyə F 1 desək, onda F 1 =H 1/10000 (F) alınar. Ona görə də homotetik fiqurların bütün xassələri topoqrafik xəritələrə və onların yer üzərindəki həqiqi hissələrinə də aiddir. Topoqrafik xəritələr miqyas vahidlərinə görə iki qrupa bölü- nür: böyük və kiçik miqyaslı xəritələr. Məsələn, 1:10000 miqyaslı xəritə böyük, 1:1000000 miqyaslı xəritə isə kiçik miqyaslı xəritədir. Hərbi topoqrafiyada miqyasın aşağıdakı formalarından istifa- də olunur: ədədi miqyas və xətti miqyas. Xəritənin aşağısında ədədi və xətti miqyas göstərilməklə bərabər, miqyasın vahidi də qeyd olunur. Miqyas kəsirlərlə ifadə edildikdə ona ədədi miqyas, çertyojla ifadə edildikdə isə, ona xətti və ya qrafik miqyas deyilir. a) Ədədi miqyas. Dedik ki, ədədi miqyas kəsrlərlə işarə edilir: kəsrin surəti təklik olur, məxrəcindəki ədəd isə planın (çertyojun) hər bir xəttinin yer üzərindəki uyğun xəttə nisbətən neçə dəfə kiçildildiyini göstərir. Bəzən, miqyası kəsrlə ifadə etmək əvəzinə, sadəcə məxrəci verməklə kifayətlənirlər. Məsələn, ədədi miqyası belə göstərmək mümkündür: 1:5000, ya 5000 1 və ya sadəcə olaraq 5000. Ədədi miqyasdan istifadə edilməsi çox sadədir. Aydındır ki, yerin hər hansı nöqtələri arasındakı məsafəni çertyoj üzrə müəyyən- ləşdirmək üçün bu məsafəni çertyojda tapmaq və bunu miqyası gös- tərən kəsrin məxrəcinə və ya miqyasa uyğun ədədə vurmaq Yüklə 16,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|