Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
161 
quruluşu  və  mexanizmlərinin  işləmə  prinsipi  öyrədilir.  Dərslikdə 
qumbaranın və onun fitilinin şaquli kəsiminin çertyoju verilir. Ona 
görə də atım zamanı qumbaranın mexanizm və hissələrinin iş prin-
sipini  bu  çertyojlar  üzərində  aydınlaşdırmaq  daha  əlverışli  olur. 
Bunu  nəzərə  alaraq,  hərbi  rəhbər  “Qəlpəli  əl  qumbaraları”  mövzu-
sunun  tədrisini  Kalaşnikov  avtomatının  öyrədilməsi  metodikasına 
uyğun qurur. 
Şagirdlərlə  aparılan  müşahidə  və  sorğu  materiallarının,  dərs 
nümunələrinin təhlili göstərdi ki,  silahların  və qumbaraların  mexa-
nizmlərinin  və  onların  iş  prinsiplərinin  rəsmxət  fənni  ilə  əlaqəli 
nəzərdən  keçirilməsi  daha  səmərəli  nəticələr  verir,  məktəblilər  uy-
ğun təlim materiallarını daha şüurlu, düzgün və möhkəm mənimsə-
yə bilir. 
Güllənin başlanğıc sürəti və enerjisi. Eksperimental siniflərdə 
məşğələ hərbi rəhbərin şifahi izahı ilə başlanır. Güllə havada uçar-
kən onun sürəti böyük əhəmiyyətə malikdir. Fizika kursundan bili-
rik ki, havada hərəkət edən cismə havanın sürtünmə və müqavimət 
qüvvəsi,  yerin  cazibə  qüvvəsi  və  s.  təsir  göstərir.  Demək,  havada 
uçan  güllə  bu  təsirlərə  məruz  qalır.  Ona  görə  də  güllənin  hərəkət 
sürəti  müxtəlif  anlarda  dəyişir  və  müxtəlif  ədədi  qiymətlərə  malik 
olur.  Güllənin  hərəkəti  bərabərdəyişən  hərəkət,  sürəti  isə  bərabər-
azalan sürət olduğundan, onun havadakı hərəkət sürətini əsasən baş-
lanğıc sürət xarakterizə edir. Bəs başlanğıc sürət nədir? 
Başlanğıc sürət, güllənin lülədən çıxan anda malik olduğu sü-
rətdir.  Başlanğıc  sürət  V
0
  ilə  işarə  olunur  və  saniyədə  metrlərlə 
ölçülür. 
Başlanğıc sürət lülənin uzunluğundan, güllənin və barıtın çə-
kisindən  və  digər  amillərdən  asılıdır.  Güllənin  başlanğıc  sürəti  si-
lahın  lüləsinin  uzunluğu  ilə  düz  mütənasibdir.  Yəni  lülə  nə  qədər 
uzun  olsa,  gullənin  başlanğıc  sürəti  də  bir  o  qədər  çox  olur.  Çünki 
güllənin lülədəki hərəkət sürəti ilə lülədən çıxandan sonrakı sürəti, 
mahiyyətcə  fərqlidir.  Güllə  lülədə  artan  sürətlə  hərəkət  edir.  Lülə 
kanalının sonunda güllə özünün ən böyük sürətini alır. Elə başlanğıc 

---

 
162 
sürət də məhz budur. Güllənin sonrakı hərəkəti azalan sürətli hərə-
kətdir. 
Kalaşnikov  avtomatında  (həmçinin  pulemyotunda)  atəşin  ya-
ranması  və  qurtarması  prosesi  ani  bir  vaxtda  (0,001-0,06san)  başa 
çatır.  Atəş  tətiyin  çəkilməsi  ilə  başlanır.  Bu  zaman  zərbə  mexa-
nizminin  patronun  arxasına  vurduğu  güclü  zərbə  ilə  onun  daxilin-
dəki barıt alışır və ani bir zamanda yüksək təzyiqli gaz əmələ gəlir. 
Qaz  gülləyə  itələyici  qüvvə  ilə  təsir  edir  və  onu  sürətlə  patrondan 
ayırır.  Lülə  uzun  olduqca  qaz  gülləyə  daha  çox  müddətdə  təsir 
göstərir və lülənin ucunda güllə özünün maksimal sürətini alır. Ona 
görə  də  başlanğıc  sürət  böyük  olur.  Məsələn,  avtomatın  lüləsinin 
uzunluğu  L  =  369mm-dir.  Avtomatda  güllənin  başlanğıc  sürəti  isə 
V
0 
= 715m/san-dir. Karabindən atılan güllənin başlanğıc sürəti daha 
böyük olur. Çünki patronlar hər iki silah üçün demək olar ki, eyni-
dir. Lakin karabinin lüləsinin uzunluğu 544mm-dir. Karabinin lüləsi 
avtomatın lüləsindən 544-369=165mm uzun olduğundan karabində 
güllənin başlanğıc sürəti 745 m/san olur. 
Güllənin  öldürücü  qüvvəsi  onun  hədəflə  görüşdüyü  zaman 
malik  olduğu  enerji  ilə  səciyyələnir.  Fizika  kursundan  bilirik  ki, 
“Enerji  fiziki  kəmiyyət  olub,  bir  cismin  (və  ya  bir  neçə  cismin) 
hansı işi görə biləcəyini göstərir”. Enerjini işin ölçüldüyü vahidlərlə 
hesablayırlar. Yəni, enerji kiloqram-metr (kqm), coul (c) ilə ölçülür. 
Güllənin  enerjisi  də  onun  görə  biləcəyi  iş  ilə  hesablanır.  Lülədən 
çıxan  zaman  güllənin  malik  olduğu  enerji  onun  başlanğıc  enerjisi 
adlanır.  Avtomatlarda  atəş  zamanı  güllənin  başlanğıc  enerjisi  207 
kqm-ə,  800  m-dən  sonra  isə  29  kqm-ə  bərabərdir.  Əl  pulemyot-
larında isə başlanğıc enerji 225 kqm, 800 m-dən sonra isə enerji 29 
kqm-dir.  İnsanı  sıradan  çıxarmaq  üçün  (öldürmək  üçün)  8  kqm 
enerji kifayət edir. Güllə düzünə birbaşa atəş məsafəsində öz öldü-
rücü  gücünü  saxlayır.  Avtomat  və  pulemyotlardan  atılan  güllənin 
canlı  qüvvəni  öldürmək  gücündən  əlavə  dağıdıcı  zərbəsi  də  var. 
Güllənin  dağıdıcı  zərbəsi  onun  müxtəlif  əşyaları  deşib  keçməsi  ilə 
xarakterizə  olunur.  Belə  ki,  pulemyotdan  atılan  güllə  100  metrlik 
məsafədə  yerləşən  hədəf  müstəvisinə  perpendikulyar  (düz  xəttin 

---

 
163 
müstəviyə perpendikulyarlığı kimi) şəkildə dəydikdə, aşağıdakı hə-
dəfləri deşib keçə bilir: 
a)
 
6 mm-(millimetrlik) qalınlığa qədər polad lövhəni; 
b)
 
Kərpic divar-12 sm (santimetr) qalınlığa qədər; 
c)
 
45 sm-ə qədər qalınlığı olan qum, torpaq maneəni (hədəfi); 
d)
 
50 sm-ə qədər qalınlıqlı taxtadan düzəldilmiş divarı. 
Qeyd  edək  ki,  hərbi  rəhbərin  verdiyi  bu  statistik  məlumat 
şagirdlərin  müqayisə  qabiliyyətlərinə  əsaslanaraq  güllənin  malik 
olduğu döyüş keyfiyyətlərinin daha şüurlu başa düşülməsinə kömək 
göstərir.  Çünki  məktəbli  müxtəlif  materiallardan  ibarət  maneələrin 
gülləyə davamlı olub-olmamasını həm atəş nöqtəsindən olan məsa-
fəyə,  həm  güllənin  malik  olduğu  başlanğıc  enerjiyə,  həm  də  hədəf 
nöqtəsinin materialına və qalınlığına əsasən müqayisə edir, güllənin 
təsirini real şəkildə anlayırlar. Bu, şagirdlərin verdiyi suallardan və 
onların mühakimələrindən aydın görünür. 
Məktəblilərin fizika və riyaziyyat üzrə bilikləri “Güllənin ha-
vada  uçuşu”  mövzusunun  tədrisi  zamanı  da  geniş  şəkildə  tətbiq 
olunur. Bu zaman onların həndəsədən qazandıqları düz və əyri xətt, 
istiqamət, nöqtə, şüa, bucaq (iti, düz və kor bucaq) və s. kimi bilik-
lərinə  müraciət  edilir.  Hərbi  rəhbər  güllənin  havada  uçüş  trayek-
toriyasının çəkildiyi  plakatın üzərində göstərə-göstərə aydınlaşdırır 
ki, cismin (güllənin) hərəkət etdiyi xəttə hərəkət trayektoriyası deyi-
lir. Tratektoriyanın başlanğıcı güllənin uçuş nöqtəsi olur və lülənin 
uc çevrəsinin mərkəzi götürülür. Uçuş trayektoriyasının hədəf müs-
təvisi ilə kəsişmə nöqtəsi düşmə nöqtəsi adlanır. 
Daha  sonra  hərbi  rəhbər  silahın  üfüqünə  nisbətən  güllənin 
uçuş trayektoriyasındakı elementlərin izahına başlayır (14-cü şəkil). 

---