Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
148 
 
6.Silahlı  əsgərin  düyməsi,  yaxud  papağının 
qabağındakı nişan 
150-170 m 
7.Əsgərin sifətinin quruluşu və əlindəki 
silahın hissələri 
100 m 
 
Hərbi rəhbər bir neçə şagirdə bu cədvəli oxutdurur və onu yad-
da  saxlamağın  zəruriliyini  qeyd  edir.  Həmin  cədvələ  əsasən,  kəş-
fiyyat  və  hərbi  əməliyyatlar  zamanı  müxtəlif  obyektlərə  qədər  olan 
məsafəni  heç  bir  xüsusi  alətdən  istifadə  etmədən  təxmini  müəy-
yənləşdirmək mümkündür – deyərək hərbi rəhbər müsahibəyə keçir: 
-Uşaqlar  əgər  müşahidə  olunan  obyektin  ya  hündürlüyü,  ya 
eni və yaxud da, uzunluğu məlumdursa, onda bu obyektə qədər olan 
məsafəni təyin etmək olar. Bunun üçün riyaziyyatdan öyrəndiyimiz 
bir neçə riyazi bilikləri yada salmaq lazımdır. Kim deyər: 1/1000 və 
0,001  ədədlərinin  oxşar  cəhətləri  nədir?  (hər  ikisi  müxtəlif  şəkildə 
yazılmış eyni ədədlərdir: 1/1000 = 0,001). 
-  Bunların  fərqi  nədir?  (biri  adi  kəsr,  o  birisi  isə  onluq  kəsr 
şəklində ifadə olunub). 
-Dairə, çevrə  və  onların  radiusu nəyə  deyilir? (Müstəvidə  bir 
nöqtədən  bərabər  uzaqlıqda  yerləşən  nöqtələr  çoxluğu  çevrədir. 
Müstəvi üzərində verilmiş nöqtədən məsafələri, verilmiş məsafədən 
böyük  olmayan  və  həmin  müstəvidə  yerləşən  nöqtələr  çoxluğuna 
dairə  deyilir.  Çevrənin  mərkəzi  ilə  onun  istənilən  nöqtəsini  birləş-
dirən düz xətt parçasına çevrənin (yaxud dairənin) radiusu deyilir). 
-
 
Düz mütənasib asılılıq nədir? (y = kx şəklində ifadə olunan 
R münasibətinə düz mütənasib asılılıq deyilir). 
-
 
Bəs  tərs  mütənasib  asılılıq?  (y  =  k/x  şəklində  olan  R 
münasibətinə tərs mütənasib asılılıq deyilir). 
-
 
Bucaq nəyə deyilir? (Ortaq təpəli iki müxtəlif şüa ilə onların 
hüdudlandırdığı  müstəvi  hissəsinin  əmələ  gətirdiyi  fiqura  bucaq 
deyilir). 
-
 
Bucaqlar nə ilə ölçülür? (Bucaqlar dərəcə, dəqiqə və saniyə-
lərlə ölçülür. Bucaqlar radianla da ölçülə bilər). 
-
 
Bir çevrə neçə dərəcədir? (Bir çevrə 360
0
-dir). 

---

 
149 
-
 
Bir  metr  neçə  millimetrdir?  (Bir  metr  1000  mm-dir:  1m  = 
1000 mm). 
İndi biz minlik ölçüyə əsasən məsafəni təyin etməyi öyrənəcə-
yik. Minlik ölçü çevrə radiusunun 0,001-nə bərabər olan bucaq kə-
miyyəti  götürülür.  Minlik  ölçüdə  müşahidə  olunan  cisim  hansı  bu-
caq  altında  görünürsə,  bu  cismin  məlum  ölçüsünü  tapılan  bucağa 
bölüb, alınan kəmiyyəti 1000 dəfə böyütmək lazımdır. Bu hesabla-
ma əməliyyatını isə riyazi şəkildə belə ifadə edə bilərik: 
D = 
Y
1000
B

 
Burada  D-axtarılan  məsafənin  mertlərlə  uzunluğu,  B-müşa-
hidə  edilən əşyanın  metrlərlə  hündürlüyü (eni  və  yaxud uzunluğu), 
Y-minlikdə olan bucaq kəmiyyətidir. 
Bu  düsturun  mahiyyətini  anla-
maq  və  ondan  düzgün  istifadə  etmək, 
binokl  vasitəsilə  məsafəni  hesablamaq 
hər bir əsgərə lazımdır. 
İndi  riyazi  biliklərimizi  yada 
salıb binokl vasitəsilə məsafə təyininin 
elmi  əsasını  öyrənək  və  bu  düsturun 
doğruluğunu  özümüz  üçün  də  müəy-
yənləşdirək. Bu çox sadədir. Tutaq ki, 
müşahidə  nöqtəsi  A  nöqtəsidir  və  12-
ci  şəkildə  verilən  BS  obyektinin  hündürlüyünü  müəyyənləşdirmək 
lazımdır. A nöqtəsindən B-yə doğru 1 metrlik məsafədə yerləşən M 
nöqtəsini qeyd edir və sonra, AB-yə perpendikulyar MN-ni çəkərək 
N  nöqtəsini  də  işarə  edirik.  ABS  və  AMN  üçbucaqları  oxşar 
üçbucaqlardır. Ona görə 
AM
AB
M N
BS

   
(1) 
AB
 -  müşahidə  nöqtəsindən  obyektə  qədər  olan  məsafənin 
metrlərlə  ölçüsüdür, bunu  d  ilə  işarə  etmişik.
BS
 - müşahidə  olu-
nan obyektin hündürlüyüdür (eni və yaxud uzunluğudur). Bunu b ilə 
Şəkil 12. 
A 
N 
S 
M 
B 

---

 
150 
işarə  etmişik.  MN  isə  minlikdəki  bucaq  kəmiyyətidir,  bunu  da  y 
ilə işarə etmişik. Qurmaya görə,  AM = 1m = 1000mm. Qeyd edək 
ki,  AM  məsafəsi  binoklın  özündə  nəzərə  alınmış,  böyüdücü 
linzada  şkalalar  (minlik)  gözdən  1  metrlik  məsafəyə  uyğun 
düzəldilmişdir. Deməli, 
AB  = d;  BS  = b;  M N  = y;  AM  = 1000mm 
(1) düsturuna görə 
 
;
1000
d
y
b

  
d
 = 
y
b 1000

 
Bu isə yuxarıda verilən düsturdur. Binokldan istifadə məhz bu 
riyazi  qanuna  əsaslanır.  Aydındır  ki,  bu  riyazi  prinsipdən  –  düz-
bucaqlı üçbucaqların oxşarlığından binokl olmadan da istənilən vaxt 
istifadə etmək mümkündür. 
İndi  binokl  vasitəsilə  məsafənin  hesablanması  qaydasına  ba-
xaq.  Binoklın  böyüdücü  linzasının  üzərində  bir-birinə  qarşılıqlı 
perpendikulyar şəklində yerləşdirilən iki bucaqölçən şkala var. Qar-
şılıqlı  perpendikulyarlığı  isə  həndəsənin  planimetriya  kursundan 
bilirsiniz.  (Kəsişərək  bir-biri  ilə  90
0
-li  bucaq  əmələ  gətirən  iki  düz 
xətt  qarşılıqlı  perpendikulyar  düz  xətlər  adlanır).  Bu  şkalalarda  iki 
cür  bölgü  var:  böyük  və  kiçik.  Bir  böyük  bölgüyə  10  minlik  ölçü, 
kiçik  bölgüyə  5  minlik  ölçü  uyğundur.  Müşahidə  olunan  obyektə 
(yaxud  hədəfə)  qədər  olan  məsafəni  binoklın  bucaqölçən  şkalasın-
dan  istifadə  edərək  belə  tapmaq  mümkündür:  Tutaq  ki,  iki  teleqraf 
dirəyinin arasındakı məsafə 50m-dir. Bu 50 m məsafə isə binokldan 
baxanda  üfüqi  istiqamətli  şkalanın  4  böyük  bölgüsünə  uyğundur. 
Onda  müşahidə  nöqtəsindən  müşahidə  olunan  obyektə  kimi  olan 
məsafə,  yəni  bizim  müşahidə  etdiyimiz  yerdən  müşahidə  olunan 
teleqraf xəttinə  qədər olan məsafə  yuxarıdakı  düstur vasitəsilə  belə 
hesablanır: 
 
y
1000
B
D


 =
40
1000
50

 = 
1250 m = 1 km 250 m.
 
Başqa bir nümunə. Tutaq ki, üçmərtəbəli ev müşahidə olunur 
və onun yanına qədər olan məsafəni cəld müəyyən etmək lazımdır. 

---