Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
139 
tapşırıqların məqsədyönlü şəkildə yerinə yetirilməsi hərbi anlayışla-
rın möhkəm və şüurlu mənimsənilməsini asanlaşdırır. Bu işdə hərbi 
rəhbərin  məlumatlılıq  səviyyəsi,  pedaqoji  ustalığı,  metodik  hazır-
lığı,  şəksiz,  mühüm  əhəmiyyət  daşıyır.  Lakin  şagirdlərin  təlimə, 
çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  məşğələlərinə  ma-
rağı, fizika və riyaziyyat fənləri üzrə bilik səviyyələrinin rolu da az 
deyildir.  Bu  maraq  və  həvəsi  oyatmaq,  bilik,  bacarıq  və  vərdişləri 
aşılamaq,  əlbəttə,  hərbi  rəhbərlə  yanaşı,  fizika  və  riyaziyyat  müəl-
limlərinin də borcudur. 
 
3.2. “Taktiki hazırlıq” bölməsi üzrə mövzuların tədrisi prosesində 
şagirdlərin fizika və riyazi biliklərindən istifadə 
 
“Taktiki hazırlıq” bölməsinin tədrisinə, əvvəlki proqram üzrə 
oğlanlar üçün 30 saat, qızlar üçün isə 12 saat vaxt ayrılırdı. X sinif-
də oğlanlar və qızlar birlikdə 12 saatlıq, XI sinifdə isə yalnız oğlan-
lar üçün 18 saatlıq məşğələ keçilirdi. Hazırki tədris proqramında bu 
bölmə  “Əsgərin  döyüşdə  davranış  qaydaları”  adlandırılmış,  tədris 
materialının  məzmunu  əsaslı  şəkildə  azaldılmış,  bəsitləşdirilmiş  və 
cəmi 10 saatlıq vaxt ayrılmışdır. 
“Taktiki hazırlıq” bölməsinin fizika kursu ilə əlaqələndirilmə-
sinin  zəruriliyi  proqrama  əlavədə  də  göstərilir.  Burada  hərbi  hissə-
nin silahları və döyüş texnikası haqqında məlumatların fizikanın 6-
cı sinif kursundan “havada uçma” və 8-ci sinif kursundan “Reaktiv 
hərəkət,  təyyarə  qanadının  qaldırıcı  qüvvəsi”  kimi  mövzularla 
əlaqələndirilməsi tövsiyə olunur. Ancaq mövcud tədris proqramının 
nə izahat vərəqində, nə də mızmununda fənlərarası əlaqə abu-havası 
hiss  olunmur.  İndiki  dərsliklərin  bu  bölmə  ilə  bağlı  məzmunu  da 
çox  bəsitdir.  Biz  əlaqənin  imkanlarını  əvvəlki  dərsliyin  məzmunu 
əsasında müəyyənləşdirməyi  daha elmi  və  gənclərin hərbi xidmətə 
hazırlanması baxımından daha məqsədəuyğun hesab edirik. 
Göstərilən  tədris  proqramının,  dərsliyin  və məktəb təcrübəsi-
nin təhlili göstərdi ki, “Taktiki hazırlıq” bölməsinin tədrisinin daha 
səmərəli  təşkilində  riyazi  fənlərlə  əlaqənin  də  geniş  imkanları 

---

 
140 
vardır.  Belə  ki,  bu  bölmənin  tədrisində  I-XI  siniflərdə  riyaziyyat 
fənnindən  öyrədilən  natural  və  tam  ədədlər,  adi  və  onluq  kəsrlər, 
mütənasib (düz və tərs) asılılıqlar, müstəvidə təsvir olunan həndəsi 
fiqurlar  (dairə  və  çevrə,  onların  radiusu,  bucaq,  bucaqların  dərəcə-
lərlə ölçülməsi), sadə riyazi hesablamalar və s. kimi riyazi anlayış-
lardan istifadə etmək mümkündür. 
Respublikada,  məktəblərimizin  bir  çoxunda  yaxşı  hazırlıqlı, 
pedaqoji, fizika və ya riyazi təhsili olan hərbi rəhbərlərimiz də var. 
Onlar hərbi hazırlıq dərsliyində verilən fizika və riyazi düsturlardan 
və  həmçinin,  şagirdlərin  fizika  və  riyazi  bilik  dairəsindən  daha 
səmərəli istifadə  etmək imkanlarına malikdir.  Belə  hərbi  rəhbərlər-
dən  biri  Gəncə  şəhəri  15  saylı  məktəbin  hərbi  rəhbəri,  ali  təhsilli 
riyaziyyat  müəllimi  idi.  O,  məşğələləri  tətqiqatçı  tərəfindən  hazır-
lanmış  metodika  əsasında  aparmışdır.  Hərbi  rəhbər  “Düşmənin 
havadan hücum vasitələri ilə mübarizə üsulları” mövzusunun tədri-
sinə  xarici  ölkə,  əsasən  də  ABŞ,  Rusiya,  İngiltərə,  Almaniya  və  s. 
dövlətlərinin  ordularında  olan  hərbi-hava  qüvvələri,  onların  tərkibi 
(təyyarə  və  vertolyotları)  haqqında  məlumatla  başlayır.  Məlumat 
nəqletmə metodu ilə verilir. Şagirdlər öyrənirlər ki, hazırda dövlət-
lərin  hərbi  aviasiyasının  əsasında  səsdən  iti  uçan  müxtəlif  təyinatlı 
qırıcı-bombardmançı  təyyarələr  dayanır.  Onlar  hərəkət  edən  hətta 
kiçik ölçülü hədəfləri belə raket zərbələri ilə dağıtmaq üçün nəzərdə 
tutulub.  Bu  təyyarələr  düşmənin  təyyarə  və  vertolyotları  (eləcə  də 
helikopterləri)  ilə  havada  da  yaxşı  mübarizə  apara  bilir.  Qırıcı-
bombardmançı  təyyarələr  yerüstü  hədəfə  bomba  tökür,  həmin 
hədəfi  təyyarə  topları  və  pulemyotları,  idarə  olunan  və  idarə  olun-
mayan aviasiya raketləri, həmçinin  yandırıcı  və dağıdıcı  bombaları 
ilə  məhv  edir.  Hərbi  rəhbər  məktəblilərlə  birgə  xarici  dövlətlərin 
ordularındakı qırıcı-bombardmançı təyyarələrin və döyüş vertolyot-
larının  (helikopterlərinin)  taktiki  və  texniki  xüsusiyyətlərini  nəzər-
dən keçirir. Bu keyfiyyətləri daha aydın başa düşmək üçün fizika və 
riyaziyyatdan  bir  sıra  anlayışlar  yada  salınır.  Hərbi  rəhbər  sinfə 
müraciətlə  deyir:  Siz  sürət  anlayışı  ilə  fizika  kursundan  tanışsınız. 
Kim deyər, sürət nəyə deyilir? (sürət ədədi qiymətcə vahid zamanda 

---

 
141 
edilən  yerdəyişməyə  bərabər  fiziki  kəmiyyətdir).  Sürət  hansı 
düsturla ifadə olunur? (V=S/t düsturu ilə. Burada, V-sürət, S-gedi-
lən yol, t-bu yolu getmək üçün sərf olunan vaxtdır). Sürət hansı va-
hidlə  ölçülür?  (m/san,  m/dəq,  km/saat  və  s.).  Riyaziyyatdan  isə 
uzunluğu,  uzunluq  vahidlərini,  onluq  kəsr  şəklində  ifadə  olunmuş 
həqiqi  ədədləri,  çevrəni,  onun  diametrini  bilirsiniz.  Kim  deyər 
uzunluq  vahidləri  hansılardır?  (mm,  sm,  dm,  m,  km).  7,62  ədədi 
hansı şəkildə ifadə olunmuş ədəddir və necə oxunur? (Bu ədəd on-
luq kəsr şəklində ifadə edilmiş həqiqi ədəddir və “yeddi tam yüzdə 
altmış  iki”  kimi  oxunur).  Kalibrin  7,62  mm  olması  nə  deməkdir? 
(Yəni silahın lüləsinin diametri 7,62 mm-dir). Hərbi rəhbər: 
–  Fizika  və  riyaziyyatdan  indicə  təkrar  etdiyimiz  anlayışlar 
əsasında  ABŞ-ın,  Böyük  Britaniyanın,  Fransanın,  Almaniyanın  qı-
rıcı-bombardmançı təyyarə və döyüş vertolyotlarının taktiki və tex-
niki  xüsusiyyətlərini  öyrənəcəyik  –  deyə  öz  şərhinə  davam  edir:  -
ABŞ-ın  əsas  qırıcı-bombardmançı  təyyarəsi  F-4E  “Fantom”-2-dir. 
Bu  təyyarənin  2  ekipajı  olur.  Onun  havada  ən  böyük  uçuş  sürəti 
2300 km/saat,  yerdə  sürəti isə 1400 km/saatdır. Bir  uçuşda təyyarə 
4000 km yol qət edə bilir. 
O,  18000  m  hündürlüyə  qalxmağa  və  7250  kq  bomba  götür-
məyə qadirdir. Bu tip təyyarələr bir ədəd 20 mm-k kalibrli aviasiya 
topu, 18 idarə olunan və 285 idarə olunmayan aviasiya raketləri ilə 
silahlandırılmışdır. 
Sonra  hərbi  rəhbər  F-IIIE  (ABŞ),  “Xarrier”  GR-3  (Böyük 
Britaniya),  “Yaquar”  (Fransa,  Böyük  Britaniya),  “Miraj”  –  IIIE 
(Fransa) qırıcı-bombardmançı təyyarələrinin və AH-1G “Xyu-Kob-
ra”(ABŞ),  WG-13”Links”(Böyük  Britaniya),  B
0
-105  P  (AFR)  dö-
yüş  vertolyotlarının  taktiki  və  texniki  xüsusiyyətlərini  konkret  və 
dəqiq rəqəmlərlə analoji qaydada aydınlaşdırır. 
Daha  sonra  ABŞ-ın,  Rusiyanın,  Boyük  Britaniyanın,  Fransa-
nın və Almaniyanın hərbi hava qüvvələrinə məxsus döyüş təyyarə-
lərinin fərqləndirmə nişanları əks olunmuş plakat nümayiş etdirilir. 
Plakat üzrə başa salınır ki, döyüş təyyarələrinin və vertolyotlarının 
fərqləndirici  nişanları  müxtəlif  həndəsi  fiqurlarla  (məsələn,  dairə, 

---