Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
142 
düzbucaqlı, ulduz, zolaq, xaç və s.) və müxtəlif rənglərlə (qara, qır-
mızı,  mavi,  sarı  və  s.)  işarə  edilir  (Sonrakı  izahat  dərslikdəki  kimi 
aparılır). 
Şagirdlərdə belə inam formalaşır ki, təyyarələrin fərqləndirmə 
nişanlarını  hər  bir  Azərbaycan  əsgəri  bilməlidir.  Çünki,  mübarizə 
aparılan  döyüş  təyyarəsinin  hansı  ölkəyə  məxsus  olmasını  bilmək 
həmin  təyyarənin  tipini  müəyyən  etməyə  imkan  verir.  Təyyarənin 
tipi  müəyyənləşdikdə  isə  onun  döyüş  xüsusiyyətlərini  və  onlarla 
aparılacaq mübarizə üsullarını bilmək asan olur. 
Bununla da birinci məşğələ yekunlaşdırılır. 
İkinci  məşğələyə  başlamazdan  əvvəl  hərbi  rəhbər  bütün 
şagirdləri  təlim  avtomatları  və  yaxud  onun  maketi  ilə  təmin  edir, 
istifadə  üçün bir təyyarə və  bir vertolyot  maketi, nişanalma qayda-
larını  və  atəş  üsullarını  göstərən  plakatlar  götürür.  Bundan  başqa, 
şagirdlər  havadan  hücum  vasitələrinə  atəş  açmağı  praktik  surətdə 
yerinə  yetirsinlər  deyə,  mülki  müdafiə  meydanını  hazırlayır.  O, 
məktəblilərin  sıra  ilə  düzüləcəyi  xəttin  qarşısında  iki  hündür  dirək 
və  bunların  arasında  bir  alçaq  dirək  yerləşdirir.  Bu  dirəklərin 
yuxarısında rolik olur. Həmin roliklərdən məftil çəkilir və məftildən 
təyyarə  və  vertolyotun  maketləri  asılır.  Təyyarə  və  vertolyotun 
maketi asılmış məftil əl ilə dartılaraq hərəkət etdirilir. 
Hərbi rəhbər məşğələyə  avtomat və əl pulemyotları vasitəsilə 
alçaqdan uçan düşmən təyyarə və vertalyotlarını, həmçinin paraşüt-
çülərini  havada  müvəffəqiyyətlə  məhv  etməyin  mümkünlüyü  haq-
qında  məlumatla  başlayır.  Göstərir  ki,  hər  bir  əsgər  düşmənin  təy-
yarə, vertolyot və başqa havadan hücum vasitələrini tanımalı, onlara 
qarşı  avtomat  və  pulemyotlarla  mübarizə  aparmağı  bacarmalıdır. 
Bunun  üçün  havadan  hücum  vasitələrinə  atəş  açma  priyomlarını 
bilmək, mətin və cəsarətli döyüşçü olmaq lazımdır. 
Daha sonra göstərilir ki, yüksək sürətlə alçaqdan uçan təyyarə 
və  vertolyotlar  atəş  zonasında  çox  az  müddətdə  (4-8san)  olurlar. 
Məhz bu vaxt ərzində düşmən təyyarələrini (vertolyotlarını) vurmaq 
lazımdır.  Təyyarəni  vurmaq  üçün  ən  əlverişli  məsafə  isə  500-600 
m-dir. Bu zaman təyyarənin yerdən yüksəkliyi (hündürlüyü) 400m-

---

 
143 
dən,  əsgərin  dayandığı  yerdən  təyyarəyə  qədər  olan  maili  məsafə 
500-600  m-dən  çox  olmamalıdır  Əks  halda,  avtomatlardan  atəş 
açmağın mənası yoxdur. Çünki, yerin cazibə və havanın müqavimət 
qüvvələri  güllənin  sürətini  və  öldürücü  enerjisini  azaldır,  500-600 
m-dən  sonra  güllələr  təyyarəni  deşə  bilmir.  Təyyarəyə  avtomat-
lardan atəş açarkən nişangah 3 və ya “П” vəziyyətinə qoyulur. 
Hərbi  rəhbər  müxtəlif  plakatlardan  istifadə  edərək  şagirdlərə 
havadan  hücum  vasitələrinə  atəşaçma  üsullarının  mahiyyətini 
aydınlaşdırır. Göstərir ki, hücuma keçən düşmən təyyarəsinə (və ya 
vertolyotuna)  iki  üsulla  atəş  açmaq  mümkündür:  güllələrlə  çəpər 
çəkməklə  (bir  qədər  irəliyə  atəş  açmaqla  təyyarənin  qarşısına 
“çəpər” çəkilir) və hədəfi müşahidə etməklə atəşaçma. 
Uzaqdan  yaxınlaşan  düşmən  təyyarəsinin  sürəti  150  m/san-
dən  (540  km/saat-dan)  çox  olanda  atəş  açmanın  güllələrlə  çəpər 
çəkmə  üsulundan  istifadə  əlverişlidir.  Bu  üsul  tətbiq  edilərkən  qa-
baqlama məsafəsi (təyyarə ilə nişan alınan nöqtə arasındakı məsafə) 
təyyarənin  uzunluğundan  bir  neçə  dəfə  böyük  olmalıdır.  Aydındır 
ki,  məsafəni  gözlə  dəqiq  təyin  etmək  çətindir.  Ona  görə  də  əsgər 
vaxtında təyyarəni və onun hərəkət istiqamətini (hərəkət düz xəttini) 
müəyyənləşdirməli, dərhal da təyyarənin uçma istiqamətində (hərə-
kət  düz  xətti  üzərində)  və  ondan  xeyli  irəlidə  yerləşən  bir  nöqtəni 
nişan  almalıdır.  Təyyarə  ilə  həmin  nöqtə  arasındakı  məsafə  təxmi-
nən  800-900m  olanda  əsgər  atəş  açır.  Güllələr  atəş  nöqtəsinə  çat-
dıqda  təyyarə  də  atəş  xəttinə  daxil  olacaq  və  güllələrə  tuş  gələ-
cəkdir.  Təyyarə  atəş  zonasından  keçənə  kimi  bu  qaydada  fasiləsiz 
atəş  açma  davam  etdirilir.  Atəş  vaxtı  silah  eyni  vəziyyətdə  saxla-
nılır.  Lakin  güllənin  trayektoriyasından  aydın  görünsə  ki,  güllələr 
təyyarənin  uçuş  istiqamətindən  aralı  keçir,  onda  atəşi  dayan-
dırmadan  silahın  istiqamətini  təyyarəyə  tərəf  çevirmək  və  təyyarə 
güllələrlə toqquşana kimi (təyyarəyə dəyənə kimi) atəş kəsilmir. 
Sonra hərbi  rəhbər avtomatlardan atəşin  müşayətedici  forma-
sının izahına keçir. Göstərilir ki, bu üsul havadan hücum vasitələri 
(vertolyot,  yük  təyyarəsi,  paraşütçü)  yavaş  sürətlə  uçarkən  tətbiq 
olunur.  Bu  zaman  avtomatçılar  (pulemyotçular)  vaxt  itirmədən 

---

 
144 
qabaqlama  məsafəsinin  uzunluğunu  gözəyarı  təyin  etməli,  təyya-
rənin  hərəkət  istiqamətində  və  ondan  qabaqlama  məsafəsi  qədər 
irəlidə yerləşən nöqtəni mümkün qədər dəqiq nişan almalı və dərhal 
da həmin istiqamətdə fasiləsiz atəş açmalıdır. Təyyarə yerini dəyiş-
dikdə  güllələr  bir  növ  təyyarəni  izləyir.  Həmin  qaydada  atəş  açma 
təyyarə  vurulana  kimi  və  yaxud,  atəş  zonasından  uzaqlaşana  qədər 
davam etdirilir. Bundan sonra atəş açmaq və güllələri boş yerə sərf 
etmək lazım deyil. Yadda saxlamaq lazımdır ki, yavaş və  alçaqdan 
uçan  təyyarəyə  bu  üsul  ilə  avtomatlardan  atəş  açmaq  daha 
əlverişlidir. 
Şagirdlərə bildirilir ki, fizika kursundan öyrəndikləri və bun-
dan  əvvəlki məşğələdə  təkrar etdikləri V  = S/t düsturundan burada 
da istifadə olunacaq. Dərsdə belə bir sual irəli sürülür: əgər yuxarı-
dakı  düsturda  sürət  və  vaxt  məlumdursa,  onda  gedilən  yol  necə 
tapılır? (S = Vt düsturunun köməyi ilə) 
Düşmənin  təyyarə  və  vertolyotları  ilə  mübarizə  zamanı 
qabaqlama  məsafəsi  bu  düstura  əsasən  hesablanır  və  qabaqlama 
məsafəsini göstərən kəmiyyət S = V
n
t
s 
ilə təyin olunur. Burada V
n
- 
hədəfin  (təyyarə  və  yaxud  vertolyotun)  sürəti  (m/san),  t
s 
güllənin, 
(həmçinin  təyyarənin)  nişan  alınan  nöqtəyə  çatma  vaxtıdır.  Bu 
düstur onu  göstərir ki,  təyyarə V sürəti ilə uçarsa, o, S qabaqlama 
məsafəsini  t
s 
müddətinə  keçərək  nişan  alınan  nöqtəyə  çatacaqdır. 
Avtomatdan  atılan  güllələr  də  t
s
  müddətinə  nişan  alınan  nöqtəyə 
çatmalıdır ki, hədəfə (təyyarəyə) dəyə bilsin. Deməli, t
s
 vaxtı hər iki 
hərəkət edən obyekt  (təyyarə və  güllələr) üçün eyni olmalıdır. Ona 
görə  də  təyyarəyə  (vertolyota)  atəş  açma  anı  S  qabaqlama  məsa-
fəsinə görə nizamlanmalıdır. Bu izahatdan aydın  olur ki,  düşmənin 
havadan  hücum  vasitələrinə  qarşı  öyrəndiyimiz  hər  iki  mübarizə 
üsulu  (çəpər  çəkmə  və  müşayiət  etmə)  S  =  V
n
t
c
  düsturuna  əsas-
lanır.Yəni, bu mübarizə üsullarının elmi əsasını sürət, zaman və yol 
arasındakı  S  =  VT  asılılığı  (funksiyası)  təşkil  edir.  Ona  görə  də, 
güllənin  və  təyyarənin  hərəkət  sürəti  məlum  olduqda  qabaqlama 
məsafəsini asanlıqla hesablamaq mümkündür. 

---