Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
158 
ilə  də məktəbliləri tanış  edir. Göstərir ki,  atəş tempi dedikdə, onun 
bir  dəqiqə  ərzində  neçə  güllə  ata  biləcəyi  ehtimalı  başa  düşülür. 
Yəni buraya, dayanmadan, fasiləsiz olaraq, bir dəqiqə ərzində neçə 
güllə atılmasının mümkünlüyü daxildir. Kalaşnikov avtomatında və 
həmçinin, Kalaşnikov əl pulemyotunda atəş tempi 600 atım/dəq-dir. 
Döyüş atəş tezliyi isə döyüş zamanı bir dəqiqədə atıla bilən atəşlərin 
sayı  götürülür.  Silahın  boşalmış  xəzinəsinin  dolu  xəzinə  ilə 
dəyişdirilməsi vaxtı da bu bir dəqiqənin içərisinə daxil edilir. Döyüş 
zamanı Kalaşnikov avtomatlarından fasiləsiz (avtomatik) atəş üsulu 
ilə  bir  dəqiqədə  100-ə  qədər,  tək-tək  atəş  üsulu  ilə  40-a  qədər  atəş 
açmaq olar. Kalaşnikov əl pulemyotlarında isə bu göstəricilər uyğun 
olaraq 150 atım/dəq. və 50 atım/dəq-yə bərabərdir. 
Cədvəldə qeyd olunan növbəti göstəricilərin (silahın dolu xəzi-
nə  ilə  birlikdə  kütləsinin,  süngü-bıçağın  kütləsinin,  gillənin  ən  uzaq 
uçuş məsafəsinin) xüsusi izahına o qədər də ehtiyac  yoxdur. Bunlar 
fizika və riyaziyyat kurslarından məlum olan kütlə və onun vahidi ilə 
bağlıdır  ki,  bu  anlayışları  da  şagirdlər  gündəlik  həyatlarında  çox 
tətbiq edirlər. Cədvəldə verilən iki  göstərici: güllənin öldürücü gücü 
və  başlağıc  sürəti  anlayışları  növbəti  məşğələlərdə  ayrıca  aydın-
laşdırılır. Ona görə də həmin anlayışların burada əlavə izahı o qədər 
də  məqsədəuyğun  deyildir.  Çünki  bu,  dərsdə  artıq  vaxtın  getməsinə 
və şagirdlərin tədris materialı ilə əlavə yüklənməsinə səbəb olur. 
“Atəş hazırlığı” bölməsində əl qumbaralarının döyüş xarakte-
ristikası  haqqında  da  məlumat  verilməlidir.  Bu  prosesdə  məşğələ 
erməni  işğalçılarının  döyüşlər  zamanı  əsgərlərimizə  qarşı  tətbiq  et-
dikləri  və  keçmiş  SSRİ-də  istehsal  olunmuş  “RQD-5”  (РГД-5)  və 
“F-1”  (Ф-1)  markalı  qəlpəli  əl  qumbaralarının  döyüş  xüsusiyyət-
lərini  əks  etdirən  plakatın  nümayişi  və  hərbi  rəhbərin  plakatdakı 
cədvələ  əsasən  şərhi  üzərində  qurulmalıdır.  Bunu  nəzərə  alaraq, 
eksperimental  siniflərdə  hərbi  rəhbərlər  odlu  əl  silahlarının  döyüş 
xüsusiyyətlərinin izahı zamanı analoji mühakimələr qurur və tədris 
materialını aydınlaşdırırlar. Məlumat verilir ki, RQD-5-ın, partlayıcı 
maddə  ilə  dolu  olduğu  halda,  kütləsi  310  qram,  qəlpələrin  uçaraq 
öldürücü  radiusu  25  metr,  qumbaranın  orta  atım  məsafəsi  40-50 

---

 
159 
metr,  barıt  ləngidicisinin  yanma  vaxtı  3,2-4,2  saniyədir.  Şagirdlər 
öyrənirlər  ki,  barıt  ləngidicisi  alovun  alışdırıcı  kapsuldan  kapsul-
detonatora  keçməsi  müddətini  uzatmaq  üçün  istifadə  olunan  qur-
ğudur.  Barıt  ləngidicisinin  köməyi  ilə  atılan  qumbaranın  müəyyən 
müddət  keçəndən  sonra  partlaması  təmin  edilir.  Barıt  ləngidicisi 
kapsullar arasındakı borucuqda yerləşdirilən preslənmiş tüstülü barıt 
və  ya  pirotexniki  tərkibdən  ibarətdir.  Ləngitmə  daimi  və  ya  də-
yişkən ola bilər. F-1 əl qumbarasının döyüş xüsusiyyətləri haqqında 
da məlumat analoji qaydada verilir. Məlumatda göstərilir ki, F-1 əl 
qumbarasının partlayıcı maddə ilə birlikdə kütləsi 600 q, qəlpələrin 
öldürücü təsir radiusu 200m, əl ilə orta atım məsafəsi 35-45m, barıt 
ləngidicisinin yanma müddəti 3,2-4,2san-dir. 
“Atəş  hazırlığı”  bolməsində  şagirdlərə  öyrədilməsi  nəzərdə 
tutulan  ən  başlıca  anlayışlardan  bir  qrupu  da  Kalaşnikov  avtoma-
tının,  TOZ-8  kiçik  kalibrli  tüfənglərin,  Kalaşnikov  pulemyotunun, 
RQD-5 və F-1 qəlpəli əl qumbaralarının hissələri və mexanizmləri, 
onların  funksiyaları  və  işləmə  prinsipləridir.  Dərsliklərdəki  uyğun 
mətnlərdə  bu  anlayışlar  silahların  və  qumbaraların  en  kəsiyinin 
çertyoju üzərində aydınlaşdırılır. Silahların və əl qumbaralarının en 
kəsiyinin  çertyoju  isə  bilavasitə  rəsmxət  fənni  ilə,  o  cümlədən, 
kəsim, kəsimlərin köməyi ilə detalların və müxtəlif əşyaların təsvir 
olunması ilə bağlıdır. Ona görə də kəsimlərin oxunmasını bilmədən 
silahların və qumbaraların mexanizmlərinə və onların iş prinsipləri-
nə  bələd  olmaq  qeyri  mümkündür.  Bunu  nəzərə  alaraq,  tədqiqat-
çının təklifi ilə eksperimental siniflərdə hərbi rəhbərlər Kalaşnikov 
avtomatının  mexanizmlərini  və  iş  prinsiplərini  öyrənməzdən  əvvəl 
aşağıdakı sualların köməyi ilə 3-5 dəqiqəlik müsahibə aparır: 
-Rəsmxət nəyi öyrədir? (Rəsmxət-çertyojun çəkilməsi və oxun-
ması qaydalarından bəhs edən tədris fənnidir), Çertyoj nəyə deyilir? 
(Əşyanın  çertyoj  alətlərinin  köməyi  ilə  müəyyən  qaydada  təsvir 
edilməsinə  çertyoj  deyilir).  Çertyoj  alətləri  hansılardır?  (Çertyoj 
pərgarı, xətkeşi, çertyoj üçküncləri, transportir, çertyoj kağızı, karan-
daşlar, pozan, knopkalar  və s.). Kəsim nəyə deyilir? (Detalın bir və 
ya  bir  neçə  müstəvi  ilə  fikrən  kəsilmiş  təsvirinə  kəsim  deyilir). 

---

 
160 
Kəsimlər  nəyə  lazımdır?  (Kəsimlər  detalların  və  mexanizmlərin 
daxili  elementlərinin  formasını  və  işləmə  prinsiplərini  öyrənmək 
üçün lazımdır). Hansı kəsimlərə şaquli kəsim deyilir? (Detalın fikrən 
şaquli  müstəvi  ilə  kəsilməsi  nəticəsində  alınan  kəsimə  şaquli  kəsim 
deyilir). Əgər şaquli kəsim detalın simmetriya oxundan keçirsə, ona 
necə  kəsim  deyilir?  (Şaquli-simmetrik  kəsim).  Hərbi  rəhbər  uyğun 
plakatı  nümayiş  etdirərək  deyir:  “İndi  siz  Kalaşnikov  avtomatının 
şaquli simmetrik kəsiminin çertyojunu görürsünüz”. 
Sonra  məşğələdə  avtomatın  hissələrinin  əvvəlcə  əyani,  sonra 
onların  çertyojdakı  təsvirləri  göstərilir  və  hər  biri  haqqında  ayrıca 
məlumat  verilir.  Avtomatın  hissələrinin  hansı  həndəsi  fiqurlardan 
ibarət olduğu və onların çertyojda necə göründükləri aydınlaşdırılır. 
Tədrisin  bu  mərhələsini  hərbi  rəhbər  müvəffəqiyyətlə  keçir,  çünki 
şagirdlər həndəsi fiqurların şaquli kəsimlərinin görünüşünü həndəsə 
və  rəsmxət  fənlərindən  tam  mənimsəyə  bilmişlər.  Bu  mənimsəmə 
hərbi  rəhbərlə  riyaziyyat  müəlliminin  sıx  əlaqəsi  və  əlbir  işinin 
nəticəsində  yaranmışdır.  Tədrisin  sonrakı  mərhələsində  avtomatın 
mexanizm və hıssələrinin iş prinsipinin izahına keçilir. Bu hissə də 
ayrı-ayrı mərhələlərdən ibarətdir. Birinci mərhələdə güllənin silaha 
ötürülməsindən  əvvəl  zərbə-buraxılış  mexanizminin  hissələrinin 
vəziyyəti  öyrədilir.  İkinci  mərhələdə  güllənin  silaha  öturulməsi  za-
manı  zərbə-buraxılış  mexanizminin  hissələrinin  vəziyyəti,  üçüncü 
mərhələdə  isə  atəş  zamanı  zərbə-buraxılış  mexanizminin  hissələri-
nin  işləmə  prinsipi  izah  olunur.  Üçüncü  mərhələnin  aydınlaşdırıl-
ması da iki istiqamətdə: tək-tək və fasiləsiz atəş zamanı silahda ge-
dən proseslər əsasında aparılır. Hərbi rəhbərin bütün bu tədris mər-
hələlərini müvəffəqiyyətlə keçməsində bir ümumilik var. Bu ondan 
ibarətdir  ki,  hərbi  rəhbər  bütün  mərhələlər  üzrə  öz  izahını  zərbə-
buraxılış mexanizminin hər bir mərhələsinə aid ayrıca kəsim və bu 
kəsimi əks etdirən çertyoj üzərində qurur. 
Analoji  proses  Kalaşnikov  pulemyotunu  və  kiçik  kalibrli 
TOZ-8  tüfənglərinin  mexanizm  və  hissələri  ilə  tanışlıq  zamanı  da 
tətbiq olunur. “Atəş  hazırlığı”nın  növbəti məşğələlərində  məktəbli-
lərə  RQD-5  və  F-1  markalı  əl  qumbaralarının  döyüş  keyfiyyətləri, 

---