Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ
Yüklə 16,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
170 kifayətdir. Məsələn, ədədi miqyası 5000 1 və ya sadəcə 5000 olan topoqrafik xəritədə qeyd olunan iki nöqtə arasındakı məsafə 10 sm- ə bərabərdirsə, onda yer üzərində həmin iki nöqtə arasındakı həqiqi məsafə 10·5000 sm = 50000 sm = 500 m = 0,5 km olacaqdır. Aydındır ki, ədədi miqyasın məxrəci (miqyası, yəni kiçiltmə dərəcəsini ifadə edən ədəd) nə qədər kiçik olarsa, miqyas bir o qədər iri olacaqdır. Məsələn, 1000-ə bərabər miqyas 25000-ə bəra- bər miqyasdan iri, və ya əksinə 25000-ə bərabər miqyas 1000-ə bərabər miqyasdan kiçik olacaqdır. Ədədi miqyasın nə kimi üstünlükləri və nöqsanları vardır? İndi bu suala cavab verək (hərbi rəhbər şərhinə davam edir). Bunun üstünlüyü, topoqrafik xəritədəki məsafəni istənilən ölçü vahidi ilə ölçmənin mümkün olmasından ibarətdir. Yəni, məsafə, “sm”-lə, “m”-lə və “km”-lə ölçülə bilər. Nöqsanı isə əyani olmaması və hesablamaq lazım gəlmə- sindən ibarətdir. Ədədi miqyasın bu nöqsanına görə ona müraciət etmək praktik cəhətdən o qədər də əlverişli deyil. Topoqrafik xəritəni qurarkən və bundan istifadə etmək istər- kən işi asanlaşdırmaq üçün çox vaxt xüsusi diaqramlar qurulur. Belə diaqramlar yerdəki ölçülərdən xəritənin ölçülərinə keçməyi asanlaş- dırır. Bu diaqramlara qrafik miqyas deyilir. Qrafik miqyaslar xətti- sadə və xətti-eninə olmaq üzrə iki qismə ayrılır. b)Xətti miqyas - ədədi miqyasın qrafik ifadəsidir. O, bir-birinə bərabər hissələrə bölünmüş (15-ci şəkil) düz xətdən ibarətdir. Bölgülər adətən, götürülmüş parçanın soldakı ikinci əsas və sıfır qeyd edilmiş nöqtəsindən başlayaraq ayrılır. Şəkil 15 . 1000 800 600 400 200 0 1 km B C 171 Əsas bölgünün soldan birinci hissəsi daha kiçik hissələrə bölünür. Bunların sayı adətən 20 olur. Birinci şəkildə əsas bölgülər 1km uzunluğu, kiçik hissələr isə 20 1000 =50 metri göstərir. Miqyasın əsas bölgüsü olan parça miqyasın əsası adlanır. Miqyas əsasının uyğun olduğu xətti ölçüyə miqyasın qiyməti deyilir. Miqyasın qiy- mətini yuvarlaq ədədlərlə ifadə etmək lazımdır (10m, 100m, 1km, 10km və s.) Xəritə üzərində məsafəni ölçərkən pərgar və ya kağız zolağın- dan istifadə olunur. Əvvəlcə pərgardan necə istifadə etməyi araş- dıraq. 2 santimetrdə 1 km miqyasılı bir xəritə götürək. Tutaq ki, bu xəritə üzrə A və B nöqtələri arasındakı məsafəni müəyyənləşdirmək lazımdır. Pərgarın qollarını acaraq, birinin ucunu A nöqtəsinə, o birininkini isə B nöqtəsinə qoyuruq (bu halda pərgarı şaquliyə yaxın vəziyyətdə saxlamaq məsləhətdir, çünki pərgarı çox maili saxladıqda onun qollarının ucu küt olarsa, kağız üzərində sürüşəcək və ya iti olarsa kağızı cızacaqdır). Pərgarın qollarının ayrılışını dəyişməyərək, onu topoqrafiq xəritənin miqyası üzərinə qoyuruq (16-cı şəkil). Pərgarın bu vəziyyəti M' və N' xətləri ilə göstərilmiş- dir. Sonra pərgarın sağ qolu muqyasın hər hansı əsas bölgüsünün ucuna düşüncəyə qədər pərgarı miqyas boyunca sola hərəkət etdiririk (pərgarın vəziyyəti şəkildə bütöv M və N xətləri ilə göstərilmişdir). Pərgarın sağ qolunun vəziyyəti 2 km, sol qolunun vəziyyəti 150 m-i göstərir. Şəkil 16. Pərgar olmadıqda və ya xəritədə götürülmüş nöqtələr arasın- dakı məsafə pərgarın qollarının açılışından böyük olduqda, kağız M M ' N N ' 172 zolaqdan istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu halda kağız zolağını aralarındakı məsafəni tapmaq istədiyimiz iki A və B nöqtələrinin (17-ci şəkil) yanına qoyuruq, kiçik a və b ştrixlərini çəkərək həmin A və B nöqtələrini zolağın üzərinə köçürürük. Sonra zolağı miqyasın üzərinə qoyuruq. Şəkil 17 . Bu şərtlə ki, a ştrixi miqyasın sıfır işarəli nöqtəsinin yaxınlı- ğına düşsün (18-çi şəkil), sonra b ştrixi miqyasın hər hansı əsas bölgüsünün (18-çi şəkildə 3-çü bölgünün) ucu ilə birləşincəyə qədər zolağı sola hərəkət etdiririk (zolağın axırıncı vəziyyəti bütöv xətlə, əvvəlki vəziyyəti isə qırıq xətlə işarə olunmuşdur). Şəkil 18 . b ştrixinin vəziyyəti 3 km, a ştrixinin vəziyyəti isə 300m gös- tərir. Deməli, A-dan B-yə qədər olan məsafə 3 km 300 m-ə bərabər olacaqdır. Çox vaxt hər hansı iki nöqtənin arasındakı məsafəni düz xətt üzrə deyil, əyri xətt üzrə, məsələn, kəndarası yol boyunca ölçmək lazım gəlir. Bu halda pərgarın qollarını o qədər ayırırıq ki, ölçdüyümüz yol boyunca bölgüləri işarə etdikdə pərgarın iki qolları arasındakı xətt mümkün qədər düz xəttə yaxın olsun, hər hansı bir nöqtədən, məsələn, A-dan (19-cu şəkil) başlayaraq pərgarı yolun boyunca addımladırıq və nəhayət, elə bir b nöqtəsinə gəlirik ki, bu b A a B b 1000m 0 1 2 3km b b a a 173 nöqtəsi ilə B nöqtəsi arasında qalan məsafə pərgarın qollarının ayrılışından kiçik olur. Şəkil 19 . Sonra pərgarın qollarını topoqrafik xəritə üzərində bB -yə bərabər götürürük. Pərgarın sağ qolunun ucunu verilən miqyasın sıfır nöqtəsi üzərinə qoyuruq və sol qolunun ucunun hansı bölgü üzərinə düşdüyünü müəyyən edərək miqyasa görə [b,B]-nın uzunlu- ğunu tapırıq. Bizim götürdüyümüz halda (şəkil 19) pərgarın qollarının ayrılışı 300m-ə bərabərdir. Bu uzunluq verilən xətt boyunca 24 dəfə tam yerləşmişdir. bB =100m. Deməli, bütün məsafə təqribən 300∙24+100 = 7300m = 7km300m. -Uşaqlar, bu hesablama qaydası riyaziyyatda – analizin başlanğıcı kursunda öyrəndiyimiz bir qayda ilə, yəni əyri xəttin uzunluğunun hesablanması qaydası ilə analogiya təşkil edir. Çünki riyaziyyatda əyri xəttin uzunluğunun hesablanması da bu prinsipə (bölgülərə ayıraraq hesablamaya) əsaslanır. Bilirik ki, bu halda əyri xəttin uzunluğu belə bir düsturla hesablanır: L = n 1 i i bB Δx ; (x i = x i+1 - x i ). n 1 n 2 1 1 0 x x ... x x x x olduğundan və Ab əyrisi n bərabər hissəyə ayrıldığından L=n bB Δx olur. Burada, i n 1 Δx 1 i n Δx ... Δx Δx Aydındır ki, bu düsturdan istifadə edərək istənilən əyrinin uzunluğunu tapa bilərik. A B b • Yüklə 16,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|