100
daha geniĢ idi. Soyurqal sahibi vergi tədbirlərində və məhkəmə-in zibati
fəaliyyətində müstəqil olmuĢdur. Verg i to xunulmazlığı hüququ soyurqal sahibinin
zənginləĢ mə vasitəsi idi; əvvəllər dövlət xəzinəsinə daxil o lan vergilər mü lk
sahibinin ixtiyarına keçmiĢdi. Soyurqal sahibinin öz torpaq sahəsində vəzifəyə
təyin etdiyi Ģəxslər yaln ız onun qarĢısında hesabat verirdilər.
Soyurqal institutunun geniĢ yayılması mərkəzi hakimiyyətin maddi əsasını
məhdudlaĢdırır, onun gəlirlərin i xeyli dərəcədə azald ırdı. Soyurqalın irsiliyi
soyurqal sahibini mərkəzi hakimiyyət üçün təhlükəli ünsürə çevirməkdə idi. Ġri
soyurqal sahibləri artıq özlərindən asılı olan Ģəxslərə xırda s oyurqallar bağıĢlamağa
baĢlamıĢdılar. Feodalların siyasi təsiri torpaq sahələrinin kəmiyyəti və
məhsuldarlığı ilə deyil, onların sahib olduğu nökərlərin (soyurqal almıĢ xırda
feodalların) sayı ilə müəyyən edilirdi. XV əsrin ikinci yarısından mərkəzi höku mət
soyurqal sistemin i sarsıt maq üçün mübarizəyə baĢladı. Əgər XV əsrin birinci
yarısında (Qaraqoyunlu hakimiyyəti illərində) soyurqallar əsasən hərbi-köçəri
əyanların nü mayəndələrinə verilirdisə, Ağqoyunlu hakimiyyəti dövründə bu
mü lklər baĢlıca olaraq ruhanilərə və mülki bürokratiya nümayəndələrinə
bağıĢlanırdı. Ağqoyunlu Yaqub və Əh məd güclən miĢ soyurqal sahiblərinə qarĢı
qəti mübarizəyə baĢlamağa cəhd etdilər. Lakin mərkəzi höku mətin bu əməli feodal
qiyamlarına səbəb oldu və XV əsrin sonlarında Ağqoyunlu dövlətinin süqutu ilə
nəticələndi.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində hakim sinif tərkib baxımından
mü xtəlif id i. Bu sinif əsasən aĢağıdakı qruplardan ibarət olmuĢdur:
a) padĢah (sultan) baĢda olmaqla hakim sülalə; b) Barani, Sədli, Baharlı,
Bayandur, Pörnak, Mosullu və Qacar tayfaların ın hərbi-köçəri əyanlar kütləsi; c)
yerli, oturaq əyanlar (məliklər); ç) ali mü lki bürokratiya nümayəndələri; d) ali
müsəlman (sünni) ruhaniləri. Ali xristian ruhaniləri təbəqəsi Azərb aycanın bəzi
vilayətlərində torpaq sahələrinin mülkiyyətçisi idi. A zərbaycan tayfaların ın hərbi-
feodal əyanları göstərilən qruplar arasında aparıcı yer tutmurdular.
ġirvanĢahlar dövlətində feodal sinfinin strukturu problemi az öyrən ilmiĢdir.
Lakin qeyd etmək lazımd ır ki, yerli oturaq feodalla rın nümayəndələri ġirvanın
hakim sinfin in aparıc ı qüvvəsi idi.
XV əsrin rəsmi sənədlərindən məlu m olur ki, bu dövrdə otuzdan çox adda
vergi və mükəlləfiyyət mövcud idi və bu ağır vergi sistemi əhalin i əzird i. Malcəhət
(və yaxud bəhrə) əsas vergi olmuĢ dur. Uzun Həsənin "Qanunnamə"sinə əsasən
bəhrə əldə edilən məhsulun 1/5 hissəsini təĢkil etmiĢdir. Kəndlilər istifadə olunmuĢ
suyun müqabilində də bəhrə vergisi ödəyirdilər. Hərbçilərin, mü lki və ruhani
vəzifələr tutan Ģəxslərin xeyrinə toplanan vergilərin məc musu ixracat adı ilə
101
tanınmıĢdı. Qeyri-qanuni surətdə, özbaĢına Ģəkildə toplanan vergilər şiltaqat
adlanırdı. Kəndlilər feodal ziyafətlərinin təĢkilin in ağırlığ ını da çəkməli o lurdular
(şilənbəha, süfrəbəha və baĢqa mükəlləfiyyətlər). Yerli in zibati-polis məmurunun
(dəruğəki), vergiyığan məmurların (mü may izane), ruhani baĢçıların
(rəsm əl-
vüzarə) xeyrinə toplanan vergilər mövcud idi. Feodallar mü xtəlif təyinatlı
tələbatların ı ödəmək üçün mürəkkəb vergi sistemi yaratmıĢdılar. Maldarlardan
çobanbəyi vergisi alın mırd ı.
Azərbaycan feodalları, adətən, Ģəhərlərdə yaĢayır, vergiləri xüsusi məmu rlar
vasitəsilə toplayır, əldə olunan nemətləri israfçılıq la istehlak edirdilər. Bir ço x
hallarda feodalla r vergilərin toplan ması hüququnu icarəyə verird ilər (müqatiə).
Ġcarədarlar mülkiyyət sahibinin mənimsəyəcəyi vergilərin bütün məbləğini
əvvəlcədən ödəyir, kəndlilərin dilənçi halına düĢməsi, müflisləĢ məsi prosesini
sürətləndirird ilər.
ġəhərlər. Sənətkarlıq və ticarət. Pul dövriyyəsi. XIV əsrin 70-ci illərindən
XV əsrin 30-cu illərinədək Azərbaycanda Ģəhər həyatının, ticarətin və xüsusilə
sənətkarlığın tədricən tənəzzü l etməsi prosesi baĢ vermiĢdir. Sosial-iqtisadi, hərbi,
siyasi, ideoloji hadisələrin zənginliyi baxımından bu dövr Azərbaycan tarixin in
əlamətdar gerçəkliklərindən biri olmuĢdur. Ən əhəmiyyətli Ģəhərlərin iqtisadi
səviyyəsinin enməsi, həmin mərkəzlərin xırdalaĢ ması, onların kənd təsərrüfatı
təmayülündə tərəqqisi, bəzən bir sıra orta və kiçik miqyaslı Ģəhərlərin məhv olması
bu dövrün səciyyəvi əlamətlərindəndir. Bu proseslər Tey murun yürüĢlərinədək o lan
tarixi mərhələdə baĢlanmıĢdı. A zərbaycan ərazisində baĢ vermiĢ hərbi-siyasi
səciyyəli proseslər Ģəhərlərin dağılmasına, əhalinin kütləvi Ģəkildə miq rasiyasına
səbəb olurdu. Bu dövrdə ġirvan daha əlveriĢli sosial-iqtisadi və siyasi Ģəraitdə
inkiĢaf edirdi. Lakin 1434-cü ildə Ġskəndər Qaraqoyunlunun qoĢunu ġirvana hücum
etdi, ipək istehsalı üçün zəruri olan tut bağları amansızlıq la məhv olundu. ġamaxı
Ģəhəri qarət, dağıntı və talanlara məru z qaldı. Bu, monqol yürüĢlərindən sonra ən
viranedici basqın olmuĢdur.
XV əsrin 30-80-ci illəri ö lkənin nisbətən sabit siyasi Ģ əraitdə inkiĢaf
etməsi ilə əlamətdardır. CahanĢah Qaraqoyunlunun, Uzun Həsən Ağqoyunlunun
və Sultan Yaqubun hakimiyyətləri dövründə Ģəhər həyatı daha yüksək inkiĢaf
səviyyəsində olmuĢdur. Uzun Həsənin islahatı (vergi və mükəlləfıyyətlərin qeydə
alın ması) Ģəhərlərin yüksəliĢini təmin edən rəsmi tədbir id i. ġirvan, xüsusilə onun
paytaxtı ġa ma xı Ģəhər təsərrüfatının in kiĢaf prosesində yeni mə rhələyə da xil oldu.
XV əsrin sonları - XVI əsrin baĢlanğıcında Azərbaycanda feodal
müharibələri yenidən gücləndi və bunun nəticəsində Ģəhərlərin in kiĢafı prosesi də
ləngidi.