116
Həm Marağa, həm də ġənbi-Qazan rəsəd xanaları baĢqa ölkələrdə nücum
elminin in kiĢafına həlled ici təsir göstərmiĢdi. Tarixçi Vəssaf ġənbi-Qazan
rəsədxanasından bəhs edərək yazırd ı ki, orada təkcə uldu zların hərəkəti deyil,
habelə hesablamalar, cədvəllər və baĢqa sahələr tədris olunurdu.
MəĢhur alim İzzəddin Əbu Məhəmməd Əbdülvahab Xacə Nəsirəddin
Məhəmməd Tusinin xahiĢi ilə Təbrizdə nücum elminə aid "Ət -təzkirə" əsərini
yazmıĢdı. Xacə Fəzlullah RəĢidəddin (1247-1318) elmin mü xtəlif sahələrindən
bəhs edən 24 cildlik "Əl-əhya vəl-əsar" adlı ensiklopedik əsərin müəllifidir. O,
həmçinin "Cami ət-təvarix", "Ər-risalət əs-Sultaniyyə", "Lətaif əl-həqaiq",
"Tovzihat", "Bəyan ül-həqaiq" kimi məĢhur əsərləri yazmıĢdır. "Tənsuqnamə" əsəri
Rəbi-RəĢididə RəĢidəddinin göstəriĢi ilə Çin dilindən ərəb dilinə tərcü mə
etdirilmiĢdi.
XIII-XV əsrlə rdə tibb elminə dair bir sıra əsərlər yaran mıĢdı. Gö rkə mli
alim, filosof və əczaçı Mahmud ibn İlyas 1260-cı ildə "Elmi-tibb" ("Tibb elmi")
əsərini yazmıĢdı. O, "Ġnayətül fi-tibb" ("Tibb elminə kö mək") və "Kitab əl-xəfi fil-
mədavi" ("Müalicə elmi haqqında kitab") əsərlərin in müəllifidir.
Ərdəbil həkimlərindən olmuĢ Sədi Ərdəbili və Ģirvanlı Şükrulah bu dövrdə
daha çox tanın mıĢdılar. ġü krullah ġirvani tibb sahəsində Qahirədə ixtisaslaĢmıĢ,
Ġstanbula getmiĢ və Sultan Mehmed Fatehin sarayında çalıĢmıĢdı. Həkim Sədi
Ərdəbili də bir sıra əsərlərin müəllifidir.
Bu dövrdə də ġərqin görkəmli alimlərin in (xüsusilə Əbu Əli ibn Sinanın)
əsərləri A zərbaycan alimlərinin diqqətini cəlb etməkdə idi. Nəcməddin Əhməd
Naxçıvani (1253-cü ildə vəfat etmiĢdir) Əbu Əli ibn Sinanın əsərlərinə tənqidi Ģərh
yazmıĢdı.
Riyaziyyat sahəsində də bir sıra görkəmli alimlər yetiĢmiĢdi. "Risalət ül-
hesab" ("Hesab kitabı") əsərinin müə llifi Übeyd Təbrizi tanınmıĢ riya ziyyatçı id i.
Tarixçi Əbülqasım KaĢani yazırd ı ki, "dünyəvi və dini elmlərdə onun misli-
bərabəri yo x idi".
Riyaziyyatçılar Şeyx Abdulla Şəbüstəri və Məhəmməd Təbrizi bir sıra
əsərlərin müəllifləri olmuĢlar. Məhəmməd Təbrizi "Kitabi-irĢad fı-mərifətül-ədad"
adlı əsərini ġirvanĢah ġeyx Ġbrahimə həsr etmiĢdi.
Fəlsəfə sahəsində Şeyx Mahmud Şəbüstəri (1252-1320) tanın mıĢdı.
"GülĢəni-raz" ("Sirlər gülĢəni") və "Səadətnamə" əs ərləri onun ən dəyərli
yaradıcılıq məhsulları idi. XV əsrdə Seyid Yəhya Bakıtvi (1464-cü ildə vəfat
etmiĢdir) " Gü lĢəni-raz" əsərinə Ģərh yazmıĢ, "Əsrar ət-talibin" ("Həqiqət
axtaranların sirləri") adlı fəlsəfi traktatı yaratmıĢdır. O, nücuma və tarixə dair də bir
117
sıra əsərlər yazmıĢdı. Onun tələbələri Ziyaəddin ġirvani (1485-ci ildə vəfat
etmiĢdir) və
Əbdülməcid Şinani də bir sıra elmi əsərlərin müəllifləri id i.
Təbrizli Bədrəddin Seyid Əhməd Laləvi (1506-cı ildə vəfat etmiĢdir)
məntiq i, sərfi-nəhvi, ədəbiyyatı və riyaziyyatı gö zəl b ilirdi. 0, bir sıra əsərlərin
müəllifid ir.
HüquqĢünaslıq sahəsində də bir sıra alimlər yetiĢmiĢdi. Nəcməddin
Məhəmməd Üskui, İbrahim Səlmasi dövrün məĢhur hüquqĢünasları olmuĢlar.
Filosof və tarixçi Cəlaləddin Məhəmməd Dəvvani bir müddət Təbrizin
Nəsriyyə mədrəsəsində tədris iĢi ilə məĢğul olmuĢ, fəlsəfəyə dair bir sıra əsərlər
yazmıĢdı. Onun Xacə Nəsirəddin Tusinin "Əxlaqi-Nasiri" əsəri üslubunda əxlaq
məsələlərinə həsr edilmiĢ "Əxlaqi-Cəlali" əsəri məĢhurdur. Bu əsər Yaxın və Orta
ġərqdə geniĢ yayılmıĢdı.
Həmin dövrdə baĢ vermiĢ hadisələri qələmə almaq üçün Elxan ilər ö z
saraylarına tarixçiləri cəlb et məyə çalıĢırdılar.
Əbülhica əl-Rəvvadinin zəmanəmizədək gəlib çatmayan "Tarixi-
Azərbaycan", Bərdəinin "Tarixi-Arran", İbn əl-Müsənnanın "Tarix əl-Marağa"
əsərləri bu dövrün bəhrəsi idi. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə tarixçilər "Cami ət-
təvarix" ("Salnamələr məcmuəsi") adlı dünya əhəmiyyətli çoxcildli tarixi əsər
yazmıĢlar. Qiy mətli mənbə hesab edilən bu elmi əsər məĢhur alim və dövlət xadimi
Fəzlullah RəĢidəddinin rəhbərliy i altında hazırlan mıĢdı. Orta əsrlər ġərqin in
əhəmiyyətli yazılı ab idəsi olan bu əsərin yaradılmasında xey li tarixçi, müzəhhib,
rəssam, cildçi iĢtirak etmiĢdir.
XIV əsrin əvvəllə rində Təbrizdə yaĢamıĢ KaĢanlı Əbülqasıra "Ca mi ət -
təvarix" əsərinin yazılmasında iĢtirak etmiĢ, "Zeyli-Cami ət-təvarix", "Zübdət ət-
təvarix" və "Tarixi-Ulcaytu" əsərlərini qələmə almıĢdır. Əbülqasım Təbrizdə,
Elxan ilər sarayında vaqiənəvis olmuĢ, Ulcaytu Sultan Məhəmmədə həsr etdiyi
əsərini də məh z bu üslubda yazmıĢdı.
XIV əsrdə yaĢamıĢ Azərbaycan tarixçisi Məhəmməd ibn Hinduşah
Naxçıvani "Dəstur əl-katib" əsərinin müəllifidir. Bu əsərdə XIII-XIV əsrlərdə
ölkəmizin siyasi, ictimai, iqtisadi tarixin i əks etdirən xey li sənəd vardır. XIV əsrin
görkəmli tarixçilərindən biri də təbrizli Əh məd ibn Məhəmməddir. O, "Tarix əl-
nəvadir" və "ġahənĢahnamə" adlı mənzu m tarixi əsərlərin müəllifid ir.
"ġahənĢahnamə" hicri 738 (1337-1338)-ci ildə Sultan Əbu Səidin Ģərəfinə nəzmlə
yazılmıĢ əsərdir.
Təbrizdə yaĢamıĢ məĢhur tarixçi və coğrafiyaĢünas Həmdullah Qəzvin i
"Tarixi-qo zide" və "Nüzhət əl-qülub" kimi məĢhur əsərlərin müə llifid ir. XIV əsrin
tanınmıĢ alimlərindən biri də Əbdür-rəşid Saleh oğlu Bakuvidir (1402-1473). Onun