112
əhalisinə olmazın əzab lar gətirmiĢdi. XV əsrin birinci rübündə ölkədə qoĢunların
fasiləsiz yerdəyiĢ məsi və hərbi əməliyyatlar xalq kütlələrinin gü zəranın ı
ağırlaĢdırd ı. Dözü lməz həyat Ģəraiti yoxsul, əzilən kütlələri fəaliyyətə cəlb etdi.
Dövrün tarixçiləri bu gerçəklik haqqında az da o lsa məlu mat vermiĢlər.
Bu dövrdə antifeodal mübarizəsi d ini mü xalifət Ģəklində təzahür edird i.
Xalq narazılığı və həyəcanların ın artması haqqında Azərbaycanda, həmhüdud
ölkələrdə rad ikal Ģiə məzhəbin in, hürufiliyin geniĢ yayılması əsasında mühakimə
yürütmək olar. ġiələr, Hürufilər Tey murilərə və feodal ö zbaĢınalığ ına qarĢı inadlı,
barıĢmaz mübarizə aparırdılar. Hüru filik təliminin banisi azərbaycanlı Məhəmməd
Təbrizinin oğlu Fəzlullah Nəimi id i.
Əl-Hü rufi təxəllüslü Fəzlu llah Nəimi XV əsrin əvvəlində Əmir Tey murun
oğlu MiranĢah tərəfindən ġirvanda həbs olunmuĢ və bidətçi kimi edam edilmiĢdi.
Teymurilər o dövrdə dərviĢ və zəvvar kimi ç ıxıĢ et miĢ xalq hərəkat ı baĢçıla rına
amansız divan tururdular. Xalq arasında böyük nüfuza malik olan Baba Niki adlı
bir dərviĢin fəaliyyəti Tey muri hökmdarı Öməri vahiməyə salmıĢdı. Ömər hiy lə ilə
onu sarayına gətirib edam etdirmiĢdi. 1406-cı ildə Təbriz əhalisi onlardan böyük
məb ləğdə pul tələb etmiĢ Ömərin casuslarına qarĢı silahlı mübarizə yoluna keçdi.
Təbriz sənətkarları və yo xsullarının fəal iĢtirak etdiy i bu üsyana Ģəhərin yuxarı
təbəqəsinin nümayəndələri ġey x Əxi Qəssab və Qazi Ġmadəddin rəhbərlik ed irdilər.
Azərbaycan ərazisi Sultan Əh mədin əlinə keçərkən Qazi Ġmadəddin
Naxçıvan mahalın ın idarəçiliyini ələ ald ı. Qara Yusif Ġmadəddinin mahaldakı
hakimiyyətini tanımağa məcbur oldu. Dövrün tarixçiləri məlu mat vermiĢlər ki,
bundan sonra Qazi əhalidən alınan vergilərin həcmini özü müəyyən etmiĢ və az
vaxt ərzində xeyli sərvət yığ mıĢdı. ġəhər sakin ləri hakimin zü lmünə qarĢı üsyan
etdilər, onu öldürdülər, məmurlarına isə divan tutdular. Hakimin əmlakı üsyançılar
tərəfindən qarət olundu.
Hürufilərin fəaliyyətinin dövlət üçün təhlükəli o lduğunu, onun antifeodal
təmayülünü bu fakt da göstərir ki, CahanĢah Qaraqoyunlunun hakimiyyəti
dövründə Təbrizdə onun əmri ilə 400 hürufi edam ed ilmiĢdi.
CahanĢahın məğlubiyyəti və ölü mündən sonra baĢlanmıĢ iğtiĢaĢlar
dövründə, 1467-ci ildə Təbrizdə üsyan baĢ verdi. Salnaməçinin məlu matına görə,
"alçaqlıq və əclaflıqda məĢhur olan Sarvanqulu adlı b ir Ģə xs qaçqınlar dəstəsi ilə
Təbrizə gəld i və pozğun ünsürlərin (ərazil) rəhbəri o ldu". O, "zorakılığa geniĢ Ģərait
yaratdı və pozğun ünsürləri, qara camaatı (ronud və ovbaĢ) özünə cəlb etdi, Ģəhəri
ələ keçirməyə baĢladı". Məlu matdan aydın olur ki, söhbət "dəvə çarvadarı"nın
(sarvanın) baĢçılıq etdiy i xalq üsyanından gedir. Gü man etmək olar ki,
Sarvanqulunun baĢçılıq etdiyi üsyanda Təbriz yo xsulları və sənətkarları da iĢtirak
113
edirdilər. Üsyan Qara Ġskəndərin qızları ArayiĢ bəyim və ġahsaray bəyim
tərəfindən yatırıld ı. On lar paytaxtda hakimiyyəti ələ keçirməyə çalıĢaraq, qoĢunun
bir hissəsi ilə həmlə etdilər. Salnaməçi ArayiĢ bəyimi cəsarətli bir qadın kimi
səciyyələndirmiĢdir: "O, qadın bəzəklərini hərbi yaraqla, örpəyi isə dəbilqə ilə əvəz
etmiĢdi. Qeyri-ad i gücə malik olan ArayiĢ bəyim düĢməni (yəni Sarvanqulunu) elə
vurdu ki, ox onun sinəsindən çıxdı". ArayiĢ bəyim üsyanı yatırdı, müvəqqəti olaraq
hakimiyyəti ö z əlinə aldı.
XV əsrin ikinci yarısında xalq narazılığın ın artması Azərbaycanda Ģiəliy in
və onun ifrat cərəyanlarının (qulat) geniĢ yayılmasında ö z əksin i tapırdı.
Aqrar islahatdakı uğursuzluqlar, zülmün artması Ağqoyunlu dövləti
ərazisində Ģiə təlimləri əsasında inkiĢaf edən və Ərdəbilin Səfəv i feodalları
tərəfindən idarə olunan geniĢ xalq hərəkatın ı doğurmuĢdu. Qaradağ və TalıĢ
vilayətləri Səfəvi (qızılbaĢ) hərəkat ının əsas mənbəyi sayılırd ı. Bu vilayətlərdə
Babəkin, xü rrəmilərin ictimai bərabərlik, maddi sərvətlərin bərabər Ģəkildə
bölünməsi ideyaları hələ də yaĢamaqda idi. Feodal istismarına qarĢı yönəlmiĢ xalq
kütlələri hərəkatından Ərdəbil Ģey xləri istifadə etdilər.
V FƏSĠL
XIII-XV ƏSRLƏ RDƏ AZƏRB AYCAN MƏ DƏNĠYYƏ TĠ
Maarif. El m. Monqol zülmü A zərbaycan mədəniyyətinə müəyyən zərbə
vurmuĢ, maarifin və elmin inkiĢafın ı ləngitmiĢdi. Monqol əsarəti mü xtəlif xalqların
çoxəsrlik mədəniyyətinə mənfi təsir göstərmiĢdi. Monqollar yerli mədəniyyəti istər-
istəməz qəbul etməli olmuĢdular.
Azərbaycan hətta monqol iĢğalı dövründə də ġərqin ən mühüm mədəniyyət
mərkəzlərindən biri o laraq qalırd ı. Maarif sahəsində xeyli in kiĢaf nəzərə çarpırdı.
Yeni məktəblər, mədrəsələr və ali təhsil müəssisələri təsis edilird i.
Ġbtidai təhsil müəssisəsi "məktəb", orta təhsil müəssisəsi isə "mədrəsə"
adlanırdı. ġagird məktəbdə mü xtəlif fənlər haqqında ilkin məlu matlar əldə ed irdi.
Məktəb mədrəsə üçün hazırlıq mərhələsi sayılırdı. Belə məktəblərdə, adətən, yaĢlı
uĢaqlardan bir-iki nəfər " xəlifə" təyin edilirdi. Xəlifələr dərslərin hazırlan mas ında
baĢqa uĢaqlara kö mək edir, müəllimin göstəriĢlərini həyata keçirird ilər. ġagirdlər
15 yaĢına çatanadək ilk təhsili məktəbdə alır, sonra isə mədrəsəyə qəbul
olunurdular. Ġbtidai bilik verən bu məktəblər sırasına "yetimlər ev i" və "təlim evi"
adlanan xeyriyyə müəssisələri də daxil idi. Məktəblərdə xüsusi tədris proqramı yox
idi. Qu ranı öyrəndikdən sonra uĢaqların ço xu mə ktəbi b itirmiĢ hesab olunurdu.