106
Bu pul sistemi cəmisi 6,2 qrama yaxın olan iri nominal (təngə) üzərində
qurulmuĢdu.
Teymurun Hindistan təcrübəsindən əxz etdiyi yeni pul vahidi (təngə)
tezliklə əvvəlki pul vahidini (Ərəb xilafəti dövründə yeddi əsrdən artıq ġərq
dövlətlərində pul vahidi kimi istifadə olunan giimüş dirhəmi) dövriyyədən
sıxıĢdırıb çıxardı.
Teymurun ölü mündən sonra təngə XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin
(ġirvanĢahların, Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların) pul sistemin in əsasını təĢkil
edirdi.
Teymurilər arasında baĢ vermiĢ iğtiĢaĢlar və daxili müharibələr təngənin
çəkisinin bir qədər aĢağı düĢməsinə səbəb oldu. ġahruxun dövründə təngənin çəkisi
4,72 qram müəyyən edildi və bu no minal Şahrux təngəsi adlanmağa baĢlandı.
Teymurun ölü mündən sonra onun adı ġirvan sikkələri üzərində zərb
edilmirdi. ġirvanın zərb xanalarında bir neçə il ərzində nominal hakimiyyət rəmzi
kimi Qızıl Orda xanı Cuçi ġadi bəyin adından pul kəsilirdi. Bu tən gələrin çəkisi 5,6
qrama yaxındır.
Ehtimal etmək olar ki, 1407-1408-ci illərdən etibarən Bakı və ġamaxın ın
sikkəxanaları Qara Yusifın və onun oğlu Pirbudağın adı ilə gü müĢ pullar
buraxmıĢdır. 1412-1413-cü illərdə isə Qara Yusifə ġirvanĢah Ġbrahimi məğ lub
etmə k, onu vassal asılılığ ına salmaq müyəssər oldu. Bu tarixi hadisə ġirvan və Bakı
sikkələrində öz əksin i tapdı. Gü müĢ sikkələrin zərb edilməsi ġamaxıda cəmləĢ di.
Dərbənd və Bakıda isə yalnız mis sikkələr kəsilirdi. Beləliklə, ġirvanĢahlardan I
Ġbrahimin və I Xəlilullahın adları sikkələrdə zərb olunmamıĢdır. Onların dövründə
sikkələr anonim surətdə (ġirvanĢahların adları qeyd edilmədən) zərb edilird i.
Yaln ız Fərru x Yəsar öz adını sikkələrə zərb etdirdi və bu vaxtdan etibarən gümüĢ
pullar ü zərində ancaq ĢirvanĢahın adı zərb o lundu. Sikkələrin Ģəklin in dəyiĢməsi
çəkin in azalması ilə müĢayiət edilirdi. 2,56 qrama yaxın orta çəki 1485-ci ilə qədər
qalmıĢdı, 1486-cı ildən onun çəkisi 2,05 qrama düĢmüĢdü. 1494-1495-ci illərdə
sikkələrin çəkisi 1,89 qrama, 1500-1501-ci illərdə isə 1,70 qramadək azalmıĢdı.
Beləliklə, XV əsrin ikinci yarısında zərb olun muĢ ġirvan sikkələri öz çəkisinə görə
Azərbaycanın qalan hissəsinin və ona yaxın ölkələrin sikkələrindən kəskin surətdə
fərqlənirdi. Daha güclü hökmdarlarla əhatə olunmuĢ ġirvanĢahlar öz pul
vahidlərindən nadir hallarda istifadə edirdilər. ġirvanĢahların qızıl sikkələri bizə
məlu m deyild ir. ġirvanın mis sikkələri anonimdir və ġamaxıda, Dərbənddə,
Bakıda, ġabranda, Mah mudabadda zərb edilmiĢdir.
Fərru x Yəsarın hakimiyyəti illərində ġirvan dövləti yüksəliĢ və müstəqillik
dövrünü yaĢayırdı. Bunu onun hakimiyyətinin birinci ilində (1465-ci ildə)
107
ġamaxıda, ġirvanĢahların adı ilə zərb edilmiĢ gümüĢ sikkə (təngə) kimi numizmatik
dəlil sübut edir. 1948-ci ildə ĠçəriĢəhərdə aĢkara çıxarılmıĢ dəfinədə aĢağıdakı
yazılı, ġamaxı zərbli mis sikkələr var id i: "Əlahəzrət sultan, ġirvanĢah Fərrux
Yəsar". Sikkənin arxa tərəfmdə isə tarix, məzhəbin adi simvolu və dörd xəlifən in
adı həkk edilmiĢdir. Fərru x Yəsarın sikkələrində şirvanşah titulu da qeyd edilmiĢdi.
Bu dəfinədən tapılmıĢ külli miqdarda ġirvan sikkəsi ölkədə ticarətin və
əmtəə-pul münasibətlərin in in kiĢafını göstərir.
Azərbaycanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinə daxil o lan qalan
hissəsində Teymurun pul sistemi mövcud idi. Ana xətti (709/1309-10), Əmircan
(Xilə) məscidinin kitabəsində isə sahib əl-əzəm (vəzir) Fəxrəddinin d igər oğlu,
əmirhac vəzifəsində çalıĢ mıĢ Nizaməddinin adı çəkilir (730/1329-30).
Kitabələrdə əks olunmuĢ saraydakı vəzifələrdən biri də hacibdir. Hacib
bəzən sipəhsalardan sonra gələn hərbi vəzifə kimi qiy mətləndirilirdi. Hacib
hökmdarın xüsusi hərbi dəstəsinin ən yüksək rütbələrindən sayılırdı və onun adı
qoĢun baĢçısından sonra gəlird i.
XII-XV əsrlə rin kitabələ ri ġirvanda böyük sədr, sədr vəzifə lərinin olduğunu
və 8 vəzifə sahibinin adların ı qeyd edir.
Pir Hüseyn xanəgahını ġərq baĢtağındakı kitabədə (641/1273 -74) sədr əl-
kəbir (böyük sədr Həsən b. Məhəmməd b. Hüseyn əl-Bav idinin, ĠçəriĢəhərdəki
ġəfiu lla məscidin in kitabəsində (700/1300) Nəsirəddin GuĢtəsb b. Hüseynin
(hacib), ĠçəriĢəhərdəki " Gilək" məscidinin kitabəsində (708/1309) baş sədr (sədr əl-
müəzzəm) Əmin əddin Comərd Gərayın, Nardaran piri ko mpleksindəki məscid
kitabəsində (765/1364) sədr əl-əzəm Xacə Hacı Həmzə b. Qutlu Mahmud
ġahabadinin, Mərdəkandakı "TubaĢahi" məscidinin kitabəsində (744/1372) baş
sədr Hacı Bahəddin b. Xacə Nurəddinin, ĠçəriĢəhərdə qazıntıdan tapılmıĢ kitabədə
(785/1383) sədr əl-müəzzəm Key xosrovun, sədr (sədr əl-möhtərəm) Xacə
Zeynəddin b. Mövlana ġəhabəddin əd-Damqaninin, ĠçəriĢəhərdəki məscid
kitabəsində (818/1415-16) Xacə Əmir Ģah b. Xacə Hac ı Yəqubun adları çəkilir. BaĢ
sədr ġirvanĢahlar dövlətində ali ruhani vəzifə idi. O, bütün vəqf əmlakın ı idarə
edirdi.
Azərbaycan ərazisində dövrümüzədək qalmıĢ bir sıra kitabələ rin
öyrənilməsi göstərir ki, sufıilik Azərbaycanda ən geniĢ yayılmıĢ sosial-ideoloji
cərəyanlardan biri o lmuĢdur. Kitabələrə əsasən sufi təĢkilatların ın mərkəzləri,
onların mürĢidləri aĢkar edilmiĢ və həmin mərkəzlərin fəaliyyətinin xronoloji
çərçivəsi, təsir sahəsi və islam dünyası ilə sıx mədəni-ideoloji əlaqələri
müəyyənləĢdirilmiĢdir.