134
Səfiəddin Urməvin in "Kitab əl-ədvar"ı ("Musiqi dövrləri haqqında kitab")
Azərbaycan türk musiqisi haqqında ilk elmi-nəzəri əsər id i. Əbdülqadir Marağayi
bu əsərə XV əsrdə fars dilində Ģərh yazmıĢ, onu "Zübdət əl-ədvar fi-Ģərhi risalət əl-
ədvar" adlandırmıĢdır. Səfiəddin Urməvin in əsəri XV əsrdə Azərbaycan dilinə
tərcümə ed ilmiĢdir və musiqiĢünaslardan MübarəkĢah Cürcani, Qütbəddin ġirvani,
Lütfüllah Sə mərqəndi, Əbdülqadir Marağayi tərəfindən tədqiq olunmuĢdur.
Səfiəddin Urməv i sonralar geniĢ yayılmağa baĢlamıĢ və Əbdülqadir
Marağayi tərəfindən təkmilləĢdirilmiĢ mü kəmməl not sisteminin banisidir. O, həm
də bir sıra yeni musiqi alətlərin in (nüzhə və muğni) ixtiraçısıdır. Nü zhə formaca
cəngə oxĢayırdı. Onun 81, muğnin in isə 33 teli vardı. Muğninin çanağı üçbucaqlı
idi. Bu alət rübabdan bir qədər böyük və enli o lmuĢdur.
Salna məç ilə rin yazd ığına görə, Səfiəddin Urməvin in musiqi və xəttatlıq
sahəsində bir sıra Ģagirdləri vardı. MəĢhur xəttat Cəmaləddin Yaqut Müstəsəmi,
xəttat və musiqiĢünas ġəmsəddin Sührəvərdini, musiq içi Əli Sultanini, Həsən
Zamarini, Hüsaməddin Qutluğu onlara misal göstərmək o lar.
Səfiəddin həm də mahir bərbətçalan idi. Hülaku xan Bağdad sarayında onun
bərbət çalmasına valeh olmuĢ, musiqiçiyə ildə 10 min dinar məbləğində "mizrab
haqqı" ödənilməsi barədə fə rman ver miĢdi. Tarixçi Vəssaf yazırdı ki, bu məb ləğ
uzun müddət ərzində Səfiəddinə və onun övladlarına ödənilird i.
XIII əsrə qədərki dövrdə Azərbaycan musiqisi saraylarda və feodal
əyanlarının məclislərində özünə geniĢ yer tapırdı. XIII-XIV əsrlərdə isə o, xalq
kütlələri arasında daha geniĢ yayılırdı. A zərbaycan, fars və ərəb dillərində yazılmıĢ
Ģeirlərə bəstələnmiĢ musiqi əsərləri zənginləĢir, nəfəsli, telli və zərb musiqi
alətlərinin miqdarı artır və onlar təkmilləĢirdi. Azərbaycan musiqisi elmi və nəzəri
cəhətdən, musiqi alətlərinin təkmilləĢdirilməsi baxımından xüsusi bir tərəqqi
mərhələsi keçmiĢdir. Səfiəddin Əbdülmö min Urməvinin 12 əsas muğam və 6
avazatına XIV əsrdə 24 Ģöbə də artırıld ı. Mü xtəlif simli musiqi alətlərinin tellərin in
sayının artırılması, alətlərdə formaca müəyyən dəyiĢikliklər ed ilməsi nəticəsində
musiqi daha da zənginləĢdi. Zərb, nəfəsli və simli musiqi alətləri məclislərdə
səslənir, vokal-instrumental musiqi əsərlərin in sayı artırdı. XIII-XIV əsrlərdə də
simli alətlərdən (bərbət, rübab, tənbur, qanon, cəng), nəfəsli alətlərdən (ney, zurna,
ney-balaban) və zərb alət lərindən
(dəf, nağara, təbil, dünbək) geniĢ istifadə
olunurdu. Müxtəlif formalı ġirvan, Təbriz və türk tənburları yaran mıĢdı.
Qazan xandan sonra Ulcaytu Sultan Məhəmmədin musiqi ifasını qadağan
etmək haqqında fərman verməsinə baxmayaraq, Ulcaytu əhalisi, mö minlərin qulu,
Allah yolu ilə gedənlərin..., həqiqət axtaran övliyaların rəisi, DədəgünəĢ övladlarından
olan ġeyx Məhəmmədi ibn ġeyx Dədə Qulunundur - Allah onların günahlarını
135
bağıĢlasın! Allah onların dərəcələrini yüksəltsin. Min on birinci il tarixdə. (1011/1602-
03).
Məqbərə ətrafındakı məzar daĢlarında yazılmıĢ "Əlin i çağır'': (Nadi Əliyyən)
duasına əsasən qeyd edilən mərkəzin ġirvanda uzun müddət fəaliyyət göstərmiĢ
"BektaĢiyyə" və onun qolu olmuĢ "Baba Samit dərviĢləri" sufi cəmiyyəti olduğunu
söyləməyə imkan verir.
Azərbaycanda digər bir sufi cəmiyyətinin - "Qədiriyyə"nin də fəaliyyət
göstərdiyini ancaq kitabələr əsasında müəyyənləĢdirmək mü mkün olmuĢdur. Bu
cəmiyyətin mərkəzi Cəbrayıl bölgəsinin ġıxlar kəndində, qocaman dağların
qoynunda, Arazboyu keçən qədim karvan-ticarət yolu üzərində yerləĢmiĢ, xalq
arasında "ġıxlar baba" piri adlanan yerdə olmuĢdur. Mərkəzdəki kompleksdən
zəmanəmizə ancaq günbəzi uçuq türbə binası, onun qarĢısında divar qalıqları və
ətrafda dəfn olunmuĢ mötəbər Ģəxsiyyətlərin məzar daĢları qalmıĢdır.
Məqbərəyə giriĢ qapısının kandarında qoyulmuĢ məzar daĢında ərəbcə
"PərəstiĢ edilən rəcəb ayı yeddi yüz yeddinci il", (27.XII. 1307-26.1.1308)
yazılmıĢdır. Eyni mətni olan baĢdaĢı türbəni əhatə edən divardan kənardakı
qəbirlərdən birinin üzərində də vardır: "Rəcəb (ayı), yeddi yüz yeddinci il". Divarın
içəri tərəfində, kərpic hörgüdəki taxça içərisində çox nəfis iĢlənmiĢ mərmər; baĢdaĢı
qoyulmuĢdur. Ərəbcə olan kitabədə deyilir: "Bilik bulağından içdi. Bu qəbir ġeyx
Qiyasəddinin oğlu mərhəmətli Ģey xzadə ġeyx Əbdülsəlamındır. Ġyirmi ramazan,
yeddi yüz əlli doqquzuncu il tarixdə (27 avqust 1358-ci ildə) vəfat etmiĢdir".
Ətrafda XIV-XVI əsrlərə aid mü rid və Ģeyxlərin abidələri qalmıĢdır. Deyilənə görə,
ġıx Baba "Qedriyyə" cəmiyyətinin Ģeyxi olmuĢdur. Cəmiy yət ərəb ölkələrində,
Afrikada, Hindistanda, Türküstanda, Ġstanbulda fəaliyyət göstərmiĢdir. Onun
Azərbaycanda fəaliyyəti haq-qında qeyd olunan kitabədən baĢqa heç bir iĢarə yoxdur.
Yerli əhali tərəfindən "ġıxbaba" ziyarətgahı kimi tanın mıĢ digər sufi
xanəgahı Füzuli bölgəsinin Babı kəndində olmuĢdur. Xanəgah kompleksində "ġeyx
Babi" məqbərəsi, məscid və yardımçı binaların bünövrəsi, minarənin aĢağı hissəsi,
böyük qəbiristanlıq və kompleksi əhatə edən divar qalıqları mövcuddur.
Məqbərənin ərəb dilində, kufi xətti ilə yazılmıĢ kitabəsinin tərcüməsi belədir:
"Bu müqəddəs məqbərənin zahid, kamil ġey x Bab i Yəqub ibn Ġs mail Qurxər üçün
tikilməsinə altı yüz yetmiĢ ikinci ildə əmr edilmiĢdir. Yer üzərində nə varsa, məhv
olacaqdır" (hicri 672 (1273-1274)-ci il). Kitabənin Qurandan 55-ci surənin 26-cı
ayəsinin "Yer üzərində nə varsa, fanidir, ancaq Allah baqidir" sözləri ilə bitməsi dəfn
edilmiĢ Ģeyxin sufi olduğunu, məqbərəsinin müqəddəs ziyarətgaha çevrildiyini bildirir.
ġeyxin məqbərəsi ətrafındakı tikinti ko mp leksi Qarabağda sufi xanəgahı olduğunu və
onun geniĢ fəaliyyət göstərdiyini bir daha sübut edir.