138
Ziyarətgah yerində, adından göründüyü kimi, 66 övliyanın fəaliyyət göstərdiyi
Xəlvətiyyə mərkəzi mövcud imiĢ. Deməli, vaxtilə ziyarət yerində cəmiyyətin 66
övliyasının məzarı olmuĢdur. Bu məzar daĢlarını torpaq altına almıĢ, böyük bir
sahədə daĢların izləri qalmıĢ və yaxud torpaq altından kiçicik hissələri görünür. Təkcə
bir daĢda oxuduğumuz "Bu məzar bir xəlvətiyyə..." sözləri fikrimizi təsdiqləyir.
DaĢların əksəriyyəti forma etibarilə Səfəvi abidələrin i xatırladır. Həcmcə baĢdaĢılar
böyük, papağın forması uzunsov və 12 dilimlidir ki, bu da Ģiə məzhəbli Səfəvi
dövlətinin 12 imama etiqadına iĢarədir. Qəribə burasıdır ki, sünni mə zhəbli
ġirvanĢahlar dövlətinə xid mət edən mərkəzin ərazisində Səfəvi dövlətini təmsil
edən Ģiə məzhəbli cəmiyyət fəaliyyət göstərmiĢdir.
"Diri baba" türbəsi Mərəzədə, köhnə Bakı-ġirvan karvan-ticarəti yolu
üzərində böyük bir qayalıqda oyulub çapılmıĢ boĢluğun içərisində tikilmiĢdir.
Kitabədə deyilir: "Ən böyük sultan, xalq ların ixtiyar sahibi, sultan oğlu Sultan
Cəlal əd-dünya ġeyx Ġbrah im xanın - A llah onun dövlət hökmran lığ ını
əbədiləĢdirsin və hər iki dünyanı onun dəlili ilə aydın laĢdırsın - hakimiyyəti
günlərində, səkkiz yüz beĢinci (805/1402-03) ilin aylarında. Onu (kitabəni) dərviĢ
yazdı". Kitabənin mətn indən türbədə dəfn olunmuĢ müqəddəsin Ģəxsiyyəti
aydınlaĢmır. Kitabəni yazmıĢ xəttat-dərviĢin sarayda yaĢamıĢ Seyid Yəhya
Bakuv i olduğu güman edilir, "Diri baba" kimi yaddaĢlarda həkk olunmuĢ
müqəddəs ġirvanĢah ġeyx Ġb rahimin və Seyid Yəhya Bakuvinin müasiri, Seyid
Ġbrahimin mürid i olmuĢdur.
ġirvanĢah ġeyx Ġbrahimin vaxtında yaĢamıĢ və Qəbələ bölgəsinin Həzrə
kəndində fəaliyyət göstərmiĢ Həzrəti ġey x Mənsurun oğlu Mövlana Bəkir,
davamçılarından ġey x Bədrəddin ibn ġey x ġəmsəddin (vəfatı 850/1447), ġey x
Məhəmməd ibn ġey x Barikin (vəfatı 970/1562-63) türbələri indi ən müqəddəs
ziyarətgahdır. ġey x Mənsurun məqbərəsi üzərindəki kitabədə deyilir: "Hesab etmə
ki, Allah yolunda ölənlər ölüdür (Quran). Onlar ö z Allahlarından pay alırlar. Ən
böyük xaqan, əzə mətli sultan ġey x Ġbrahimin–yüksək Allah onun hökmranlığını
əbədiləĢdirsin - hakimiyyəti zaman ında Mərhəmətli Həzrəti ġey x, ġey x Mənsurun
məqbərəsidir. A llah onun qəbrini iĢıqlandırsın".
Həzrə kəndi öz adın ı XIII əsrdə türbədə dəfn olunmuĢ müqəddəsin adı ilə
əlaqədar almıĢdır. Türbələrin ətrafında yaranmıĢ qədim qəbiristanlığın sahəsi
təqribən 3,5 hektara yaxındır. Sənduqə formalı məzarüstu abidələr (XIV-XVI
əsrlər) zərif iĢlən miĢ nəbati-həndəsi naxıĢlar, süls, nəsx, nəstəliq xətli kitabələr,
sütunlar, tağçalar, eĢmə haĢiyələr, prizmatik və s xematik stalaktitlər, Ģəbəkələr və s.
bu kimi kiçild ilmiĢ memarlıq ünsürləri ilə bəzədilmiĢdir. Abidələrin tərə fləri
139
mü xtəlif səthdə iç-içə həkk olun muĢ çoxtəbəqəli nəbati ornamentlərdən ibarət xalça
naxıĢları - gülxonça, haĢiyə və s. motiv lərlə iĢlən miĢdir.
Həzrə kəndində belə zəngin abidələrə məxsus böyük qəbiristanlığın olması
XIII-XVI əsrlə rdə buranın mühüm iqtisadi, ideoloji-sjyasi əhəmiyyətə ma lik
Ģəhərtipli yaĢayıĢ məntəqəsi olduğunu sübut edir. Türbələrin kitabələri xəttat ġeyx
Sultan, me ma r Mah mud, Ġzzəddin, Ģa ma xılı usta ġəmsəddin haqqında mə lu mat
verir. Qeyd olunan dini mə rkəzdən, Həzrənin strateji xüsusiyyətlərin i nəzərə
alaraq, Səfəvilər vaxtında da istifadə edilmiĢdir.
XI-XV əsrin kitabələ ri mədəniyyət tarixinə bir sıra alimlərin, təriqət
baĢçıların ın, Ģeyxlərin, ölkən in sosial-siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢ dövlət
xadimlərinin, memar, bənna, xəttat, nəqqaĢ, həkkak və digər sənətkarların ad larını
verir.
Dərbənddə ġirvanĢah Fərru x Yəsarın əmri ilə Cü mə məscid i ko mpleksində
böyük mədrəsə binası tikilmiĢdir. Kitabəsində deyildiyi kimi, mədrəsə ġirvanĢahın
adı ilə "Fərru xiyyə mədrəsəsi" adlanmıĢdır. XIII-XV əsrlərdə Bakının yüksəliĢin i
göstərən kitabələr də çoxdur. Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayına türbə, məscid, hamam
binalarının əlavə olun masını, sarayın geniĢləndirilməsini göstərən kitabələr XV
əsrdə ġirvanĢahlar dövlətinin iqtisadi-siyasi nüfuzunun artdığını b ild irir.
XV əsrdə Azərbaycanda bir sıra karvansaraların, ticarət yolla rının ü zərində
xanəgahların, imarətlərin, ovdanların və mü xtəlif ictimai obyektlərin yaran ması,
mövcud olan tikinti ko mp lekslərinin geniĢləndirilməsi ölkədə iqtisadi, ictimai,
mədəni yüksəliĢin baĢ verdiyini sübut edir.
AbĢeron yarımadasında - Xəzər sahilində digər ticarət məntəqələrinin
əhəmiyyət kəsb etməsini, bununla əlaqədar olaraq Bilgəh, Nardaran, ġüvəlan, Qala,
Zığ, Nov xanı və Masazırda ko mp leks səciyyəli tikililərin, qalaların,
karvansaraların, istehkamların, ictimai b inaların meydana çıxmasını da göstərən
kitabələr ço xdur.
Ġncəsənət və memarlıq.
XIII-XIV əsrlərdə təsviri incəsənət inkiĢaf etməkdə
idi. Təsviri sənətin əsas və daha çox tərəqqi etmiĢ növünə kitab tərtibatını, min iatür
sənətini misal göstərmək olar. Marağada, ġamaxıda, xüsusilə Təbrizdə -
RəĢidəddinin bədii emalatxanalarında çoxsaylı d ini və dünyəvi məzmunlu əlyazma
kitabla r hazırlanırd ı. MəĢhur xəttatlar tərəfindən üzü köçürülmüĢ bu kitablar
dekorativ baxımdan tərtib edilmiĢ s əhifələrlə zəngin id i. Cild lən mə iĢində kitab
sənətinin istedadlı ustaları iĢtirak ed irdilər.
Dövrün ən görkəmli xəttatlarından biri MübarəkĢah Zərrinqərı olmuĢdur. O,
klassik ərəb qrafikasının bütün altı xəttindən məharətlə istifadə edirdi. Kitab sənətinin