83
zirvəsinə çatması və ecazkar fırçalarının zərifliyi ilə bütün dünyada şöhrət
qazanması"nı fəxrlə qeyd edirdi.
Ona görə də Sultan Məhəmmədin XVI əsrin ortalarında Təbrizdə şah
sarayı nəzdində fəaliyyət göstərən sarayın bədii emalatxanasının rəisi və dövlətin
baş rəssamı təyin edilməsi təsadüfi deyildi.
XV əsrin sonu - XVI əsrin əvvəli Azərbaycan xalqının iqtisadi-siyasi və
mədəni həyatında yeni yüksəliş dövrü olmuşdur. Ağqoyunlu, sonra isə Səfəvi
dövlətlərinin başçılarının həyata keçirdikləri siyasət ölkədə daxili sabitliyin təmin
edilməsinə, təsərrüfatın inkişafına, Qərb və Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin
genişləndirilməsinə yönəlmişdi. Bu dövrdə müxtəlif sənət növləri ilə bərabər,
Azərbaycanda elm və mədəniyyət də sürətlə inkişaf edirdi. Şah I İsmayıl və onun
oğlu şah 1 Təhmasibin səyləri ilə Təbrizdə şah kitabxanası nəzdində məşhur xəttat
və rəssamlar toplanmışdı. Onların fəaliyyəti hələ çox-çox əvvəldən başlamış bədii
ənənəni davam etdirir və Təbriz miniatür məktəbinin yaranmasına səbəb olur.
Burada fəaliyyət göstərən rəssamlar bir neçə sənət sahəsi üzrə peşəkar olmuşlar.
Bu isə onlara öz əsərlərində sənətlərin sintezi məsələsini həll etməyə imkan
vermişdir.
Bu dövrdə klassik ədəbiyyata maraq daha da artdığından görkəmli
şairlərin əsərlərinin əlyazma kitabları şəklində tərtibinə xüsusi fikir verilirdi. Bu isə
Azərbaycanda xəttatlıqla bərabər, miniatür sənəti və bədii tərtibatçılığın daha geniş
yayılmasına, yüksək inkişaf zirvəsinə çatmasına səbəb olur. Saray emalatxanasında
toplanan rəssamlar kitabları zəngin ornament kompozisiyaları və əlvan
miniatürlərlə bəzəməklə bərabər, məscid və saray binaları üzərində monumental
kitabələr yaradır, bədii xalça və parçaların çeşnilərini verir, binaların daxilini
bəzəyən monumental divar təsvirləri çəkir, sonralar xüsusi albomlarda-
murakkalarda toplanmış portret və süjetli kompozisiyalardan ibarət müstəqil
miniatürlər tərtib edirdilər. XVI - XVII əsrlərdə təsviri sənətin ən geniş yayılmış,
yüksək inkişaf etmiş növünü kitab miniatürü təşkil edirdi.
XVI əsrdə Təbriz miniatür məktəbinin keçdiyi tədrici inkişaf, aparılan
yaradıcılıq axtarışları, bədii üslubun formalaşması və getdikcə təkmilləşməsi
birinci növbədə bu dövrün ən görkəmli rəssamlarının, Sultan Məhəmmədin
rəhbərliyi altında saray emalatxanasında çalışan ustad sənətkarların yaradıcılığı ilə
bağlı olmuşdur.
Sultan Məhəmmədin şah əsəri Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə yeni
bədii tərtibat verilmiş "Şahnamə"yə çəkdiyi miniatürlərdir. Budaq Qəzvini qeyd
edir ki, 20 ilə tam tərtib edilən bu əsər şah tərəfindən osmanlı sultanı III Murada
göndəriləndə ən qiymətli hədiyyə kimi qəbul edilmişdir. Məlumdur ki, Firdovsinin
"Şahnamə" əsərinin bədii-estetik baxımdan dəyərli, yüksək sənət əsərləri sayılan
yüzlərcə nəfis nüsxələri vardır. Lakin bunlardan yalnız üçü incəsənət tarixində
84
xüsusi şöhrət qazanmışdır. XIV əsrdə Təbrizdə tərtib edilmiş "Şahnamə", XV əsrdə
Heratda tərtib edilmiş "Şahnamə" və nəhayət, XVI əsrdə Sultan Məhəmməd
tərəfindən Təbrizdə tərtib edilmiş "Şahnamə" nüsxələri orta əsr Şərq kitab
sənətinin nadir inciləri hesab olunur.
Sultan Məhəmmədin tərtibat verdiyi "Şahnamə"də süjeti, üslubu və sənət
xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif olan 258 miniatür çəkilib. Bu miniatürlər üzərində
iş zamanı rəssamın yaradıcılıq fantaziyasının qol-qanad açması üçün gözəl imkan
yaradılmış və rəssam bu fürsətdən məharətlə istifadə etmişdir. Təkcə əsas səhnələr
deyil, arxa planda olan xırda, köməkçi səhnələr belə rəssam tərəfindən böyük
zövqlə işlənmişdir. Hətta bəzi hallarda (misal üçün: məclisdə sərxoşların təsviri)
Şərq miniatürlərinə xas olmayan karikaturalara da rast gəlmək olur. Bütün
miniatürlərdə rəssam doğma təbiətin əsrarəngiz gözəlliklərini göstərə bilmiş,
zəngin rəng çalarlarından istifadə etmişdir.
Sultan Məhəmmədin tərtibat verdiyi digər əsərlər arasında hal-hazırda
Londonun Britaniya muzeyində qorunan, rəssam tərəfindən 1543-cü ildə başa
çatdırılmış Nizami Gəncəvinin "Xəmsə" əsəridir. Səhifələrinin zəngin bədii
tərtibatı və miniatürlərinin misilsiz bədii keyfiyyətinə görə bu əlyazma təkcə
Azərbaycanda deyil, ümumiyyətlə Yaxın və Orta Şərqdə kitab sənətinin ən zərif,
ən qiymətli şah əsərlərindən sayılır. "Məhəmmədin meracı" adlı miniatür Şərq
rəssamlarının yaradıcılığında çox az təsadüf edilən dini məzmunlu süjeti təsvir
edir. Kompozisiyanın mürəkkəbliyi və dinamikliyi, kontrast rənglərin uyğunluğu,
vəhdəti əsasında əldə olunan rəsmin zəngin koloriti göstərir ki, rəssam bu rəsmin
çəkilməsinə bütün var-qüvvəsini, bilik və bacarığını, topladığı təcrübəni sərf
etmişdir. Bu səbəbdən bu miniatür Azərbaycan miniatür sənətinin ən dəyərli,
misilsiz nümunələrindən sayılır.
Kitab miniatürlərindən əlavə, Sultan Məhəmmədin işlədiyi bir neçə
portret və real həyat hadisələrini əks etdirən məişət janrlı əsərləri də dövrümüzə
qədər gəlib çatmışdır. Bu əsərlərin əksəriyyətində (Sankt-Peterburqun Saltıkov-
Şedrin adına kitabxanasında saxlanılır) rəssamın yaşadığı dövr üçün səciyyəvi
sayılan saray həyatı, şah I Təhmasib başda olmaqla saray əyanlarının əyləncələri
təsvir edilib. Rəssamın on xırda detalları böyük ustalıqla işləməsi dövrün saray
həyatını, xalqın adət-ənənələrini, etnoqrafık xüsusiyyətlərini öyrənməyə yaxşı
imkan verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan Məhəmmədin çəkdiyi illüstrasiyalar və
müstəqil miniatürlər məzmununa görə ənənəvidir, yəni ümumiyyətlə müsəlman
aləmində təsvir edilən süjetlərdir. Lakin rəssamın böyük ustalığı elə burasındadır
ki, ənənəvi mövzuları təsvir edərkən o onları yeni süjet xətləri ilə zənginləşdirir,
yeni obrazlı ifadə vasitələri tapır. Sultan Məhəmmədin əsərlərinin bədii-estetik
təsir qüvvəsinin əsasını təşkil edən, onlara əsrarəngiz gözəllik verən kolorit və
Dostları ilə paylaş: |