Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

ĠLKĠN ORTA ƏSR QAYNAQLARI 
KĠTABĠ –DƏDƏM QORQUD 
 
―Kitabi Dədəm Qo rqud‖ Azərbaycan ədəbiyyatını ilkin və Ģah əsəri 
olmaqla yanaĢı, A zərbaycan tarixinin ana qaynağıdır. Ġndiki elmi b iliklərə 
arxalanaraq, Kitabın aparıcı və baĢlıca möv zuların ın ço x-ço x uzaq lara, hələ 
ibtidai icma quru luĢunun dağıldığı və ―hərb i demokratiya‖ inistututlarını 
yaĢadığı zaman lara gedin çıxdığ ını söyləmək olar. Bir ço x yüzillər boyu Ozan
sənətinin kürəsindən keçərə k, bu möv zular art ıq VI-VII əsrlədə yazıya a lın mıĢ, 
fars (pəhləvi) və ərəb dillərinə də ―Oğuzna mə‖ (Oğuz kitabı) adı ilə çevrimiĢdir. 
Kitabın iki əsrə yaxın öyrənilmə tarixində böyük xid məti olan rus türko loqu V.V.
Bartoldun ilk dəfə yazdığ ı kimi, o, isla mın yü zilliyində yəni VII əsrdə qafqaz 
mühitində- Dərbənd keçidi ilə Ermən istan yaylası arasındakı torpaqlarla
bəstələnib yaranmıĢdır. Ancaq kitabın yaĢının açarı onun özündədir, boyların öz
yarpaqlarındadır. Kitabın əlyazmasında oğuzlar dönə-dönə müsəlman
adlandırılsalar da, bu oğuz cəmiyyəti əslində islam və Ģəriət qaydalarından
kənarda durur. Bu oğuzlar hələ də ―allah‖ yerinə dah ço x ―tanrı‖ (tenqri) 
iĢlədirlər. Kitabda ―tanrı ‖ sözü 73, ―allah‖ sözü isə (―A llahu-Səməd‖) variantı 
ilə 54 yerdə iĢlən miĢdir. Hətta b ir neçə yerdə Qurandakı ―allah-taala‖ yerinə
―tanrı-taala‖ yazılmıĢdır, yəni ―taala‖ sözü sözü saxlanmaq la kliĢedən ―allah‖ 
sözü götürüb yerinə tanrı sözü qoyulmuĢdur. Halbu ki klassik islam mühitində 
yaranan abidələrin heç birində allah anlay ıĢı isla mqdanqabakı yerli ilahi adları 
ilə əvəz olun ma mıĢdır və o luna da bilmə zd i. Deyilənlə r yanaĢı, oğuz igid ləri 
bütün oğuzlar hələ ruhani xid məti nə o lduğunu bilmirlər, onalrın ö zlərinin mo lla, 
seyid və müəzzinləri yo xdur: hardanda gəlmiĢ ―saqqlı u zun‖ bir tat əri a zan
―banlamaqdadır‖. On lar uĢaqlarına anadan doğulan kimi ad qoymurdular. 
Yeniyet mələ r yaln ız 15 yaĢına dolduqda və igidilik göstərib ―ərlik iĢlədəndə‖ ad 

---

31 
alırdılar, bu adla islamdan ço x-ço x qabaqlarda Oğuz dədələrin yaĢatdığı türk 
adları idiĢ Halbuki, Ģəritə götə uĢaqlar doğulan kimi onlara Allahın, 
peyğmbələrin ,imamların adları vəriməli idi. Oğuzların qadınları bütün ―qız-
gəlinlə ri‖ çadra, yaĢmaq nə olduğunu belə b ilməyirlər; kiĢilər isə yalnız bir 
qadınla ailə qururlar. Ġslam və Ģəriətin əksinə o laraq, onların hamısı 
təkarvadlıd ır, heç bir nə b ir və ya iki arvad sa xlay ır. Oğuz ərləri ―ağ ü zü m‖ dən 
sıxılmıĢ çaxır içirlər, ―igidlərlə yeyib-içirlər‖, yeniyetmələrə ad vərildikdə də 
―yeyib-içmə‖ aparılır. Kitabın filo loji baxımdan araĢdırılması da bunu göstərir: 
boylardakı nəzm parçala rı a rtıq X-XI yüzillərdə kö k salmağa baĢlamıĢ ―əruz‖ və 
―heca‖ vəznlərindən götürülmüĢdür. Bu parçalar əruz və heca Ģeir ölçüsünün
minillik hücumlarında qabaqlar yaranıb yayılmĢ olan qəbilədə biçilmiĢdir. 
Kitabın ədəbi qəhrəman ları da, onu yazıya alan b ilik ərənlər də hələ ―nəzm‖, 
―Ģeir‖, ―Ģaiir‖ kimi sözləri tanımır və iĢlətmirlər. Onlar hələ Ģeir, bayatı da 
qoĢmurlar, ―sor soylayır‖ (soylama qoĢur) , ―bor boylayayırlar‖. Beləliklə, 
―Kitabi Dədəm Qorqud‖ islamın ilkin çağına düĢ ən yazı sənət abidəsdir. 
AĢağıda gətirlən parçalar Kitabın Dre zden əlyazmasının fotosurətindən 
alın mıĢdır. Parçalarda əlyazmasının üslub və yazılıĢ qaydasını olduğu kimi 
saxla mağa çalıĢmıĢıq.