Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 Aqvan hök mdarı CavanĢirin hök mdarlığı; 
 iranlıların basılması 
 
 
Ömrü nurla dolu cavanĢir Ġran savaĢlarında
2
ad çıxra rıb geri qayıtdı. Və
hökmdarın əmri ilə Aqvanı öz adı səviyyəsinə ucaltdı. O öz dəstəsini götürüb 
atası ilə birlikdə Perozapat Ģəhərini qüzeyinə doğru yürüĢ etdi. CavanĢ irin
qiyama qa lxması [Ġrana qarĢı] üzündən Ġran döyüĢçüləri ölkə mizə basqın etdilər.
Onların qabaq dəstəsi onun (cavanĢirin. –Red.) vilayətini ucqar sərhədlərinə 
gəlib çatdıqda, cavanĢir silaha qurĢandı və qoĢun baĢçılarında birin i ö zü Ģə xsən 
öldürdü. O özü və onun qoĢunu qılıncı döyüĢündən onları (iranlıları.-Red.) qırıb
tökdülər. Onlardan əsrlər ələ keçirib, atlar və ço xlu qənimətlər alıb geri döndülər.
Ancaq iran qoĢunu onların ard ınca düĢmüĢdü. Dağlara çatdıqda onlar bir daha 
da toqquĢdular və bu dəfə də tanrı ona (CavanĢirə.-
Red
) uğur verdi. Bu vaxt ona
xəbər gətirdilər ki, Ġran qoĢunları Pero z Ģ əhərinə girib onun anası və qardaĢlarını 
əsir aparmıĢlar. Mən doğrusunu deyirəm: o (CavaĢir. –
Red.
), bala ları it imiĢ ayı 
kimi qə zəblənərə k, te zliklə ö z diyarın ın sərhədlərindən Kürün o tayına Kapiçan
3
vilayətinə keçdi. Orada ehtiyatlı tərpənərək soyuqqanlıqlıa döyüĢ ə girdi. 
Qorxmaz b ir ig id kimi dyüĢə girərək baĢından yaralandı, tanrımız Ġsanın verdiyi 
güc ilə elə böyük igidliklər göstərdi ki, yağılar heç b iri ölü mdən yaxa qurtara
bilməd i. Sonra o, böyük Ģ ərəf ilə Ġvəri sərhəddində istirahət etdi. Orada
1
Alban tarixçisinin ġimal knyazı‖ sözlərindən sonra gələn bu parça olduqca qaranlıqdır. 
―ġimal Qazanı‖ kimdir və nə üçün acığını ―özünkülərin‖ üstünə tökür?, ―bir əvəzini min, iki əvəzinə 
on min baĢ gedirdi?‖nə deməkdir və kimlərə aiddir? Bütün bu sualların cavabı yoxdur. K. Patkanyan, 
V.Arakelyan, ġ.Smbatyanda bu sətirlərin açılıĢını edə bilməmiĢlər. Hələlik, bu söyləmək olar ki, 
sərkərdə ġad Zaqafqaziyanı talan etməkdə ikən onun atası Cebu xaqan hansı döyüĢdə isə basılmıĢ 
(ola bilsin, Oğuz hökmdarı Qazan xan ilə: belə olduqda ġimal Qazan sözlərinin sirri açılmıĢ olur), 
onu gözləyən ölüm yaxasında qurtarmaq üçün xaricə qaçmıĢdı. Çünki, Xəzər dövlətinin 
qanunlarına görə döyüĢdə basılan ―caniĢin‖ ailəsi ilə birlikdə öldürülməli idi (bax: Büyadov.Z.M, 
Əliyarov S.S. ―Kaqan‖ titulu haqqında-Azerb. SSSR EA xəbərləri, tarix, fəlsəfə, hüquq, 1984, №4 s. 
122-123). 
2
Ġran-ərəb müharibələri nəzərdə tutulur. 
3
Patkanyan K. Kapiçani Strabondakı Kambisəna ilə eyiləĢdirilir. 

---

50 
Atrnersex, ço x hörmətli o lan bir ər, Yunan qeysərindən
1
üçmərtəbəli t itul almıĢ 
ölkə hakimi onun görüĢünə gəldi və qazandığı qələbəyə sevindiyi üçün onun 
yaralarını öz əli ilə sarıd ı. CavaĢir onunla qırılmaz dostluq andı içərək, kö mək 
üçün Ġvər qoĢunlarını ö zü ilə götürüb dayanmadan Uti vilayətinə getdi və 
qarĢısına çıxan Ġran döyüĢçülərin in hamısın ı qılıncdan keçird i. Özünün qıĢlaq
Ģəhərində də belə bir ağır iĢdən çəkin mədi, öz yaĢıdlarını və qardaĢlarını 
əsirlikdən qurtarmay ınca ürəyi soyumadı. Belə olduqda farslar Atrpatakanda 
oraya güclü dəstələr göndərdilər. Ancaq o (CavanĢir. –
Red
.) ö zünü itirməd i, 
çünki öz təbiətinə görə nəinki yağılar az o lduqda, çoxlu yağı ilə döyüĢə daha 
saymaz çıxırd ı. SakaĢen
2
vilayətində ba vərmiĢ iki döyüĢdə, on minlərlə yağı 
üzərində qələb çalıb, amansız zərbələrlə onların həyatını puĢ etdi. Bundan sonra 
CavaĢirin baĢqa yerlərdə farslar üzərində çaldığı artıq qələbələrdən 
danıĢmayacağam. Bunlara görə ermənistan və Ġvəri əyanları öz nəsillərindən 
ona qadın seçib [qohum olmaq istəyirdilər]. O isə Sünik əhalisini sonsuz
sevindirərək, Qa ru xçan nəslindən olan Sisakan knya zın ın qızı ilə evləndi.
Ġran ordusunun baĢçısı öz qoĢunlarını məğ lub olmasını eĢitdikdə, 
dostluq fikrinə düĢərək ona barıĢıq mə ktubu göndərdi. Onunla barıĢmaq üçün 
böyük Sünik knyazını andlaĢ ma üçün onun yanına gönd ərdi. Bu vasitəçi onu 
güclə farslar ilə barıĢığa razı sala bildi; Onu qəlbən barıĢmağa razı saldıqdan 
sonra geri qayıtdı, Aqvan hökmdarı öz anası və qardaĢları ilə ölkəsinə qayıtdı. 
Böyük Ġran dövlətinin zəifləməsini və keçmiĢ Aqvan hökmdarlarının
müstəqiliyini bildiy i üçün onların dövranını ö z parlaq hakimiyyəti ilə yanaĢı 
qoyaraq, o heç kəsə öz taleyini tabe etmək fikrində deyildi. Ġran sərkərdələrinin
iki tərə fdən təzyiq göstərməsinə baxmayaraq o, müstəqil həyat sürürdü və 
qardaĢı ilə birlikdə öz ata yurduna dönmüĢdü. Ġran ordusunun baĢ komandanı 
onu xəyanətkarcasına oun atasını ö z yanına çağırmıĢ, o biri yanda is ə alay lar 
göndərib Aqvan vilayətlərinə hökmdar təyin etmiĢdi. Ġgid CavanĢir və onun 
böyük qardaĢı, bu iki qorxubilməz ər nə etməliydilər? Öc almaq üçün onlar
silaha qurĢandılar, it i ayaqlarla ata minərə k kəsə yol ilə Pe rozqavat Ģ əhərini 
arxada buraxdılar, gizli meĢəli bir yerdə öz yu xu larını aldılar. Gün doğan kimi 
onlar bu iki Ģahin, Ģəhəri soyub orada və tərafdar iran sərkərdəsinin təbəələrinə 
amansız divan tuturdular. Öz qoĢunları gəlib çıxd ıqdan sonra o, farsları əzməkdə 
davam edərək öz atasına sağ-salmat geri qaytardı. 
Qaskert
3
hakimiyyətini 21-ci ilində Ġran səltənətinin varlığ ı ta ma milə 
sona yetdi. Bu, aqaryanların
4
dünyəvi qələbələrini 31-c i və CavanĢir 
1
Bizans imperatorundan. 
2
Bizans imperatorundan. 
3
Qaskert- Sasani Ģahı III Yezdəgerd (632-641). 
4
Aqaryanlar.

---

51 
hakimiyyətinin 15-c i ilində oldu
1
. Belə liklə, taciklər quzey və gündoğar
ölkələrinə basqın etdilər. Onlar nəsil baĢbilənlərindən güclə qalaları alıb ələ 
keçirir, on lar üsyan etəmsinlər deyə, uĢaqları və qadınları girov aparırd ılar. 
Cənubluların a mansızlığ ını görən CavanĢir b ir müddət onları aldadırdı;
özü çayın o tayına keçmiĢdi. Onlar ilə döyüĢə girərək atasının onların əlinə 
vərmə mək üçün qorxma z ürəyi a lıĢıb yanırd ı. Ancaq atası onu bu yoldan 
çəkindirərək, könüllü Ģəkildə özü yağıların görüĢünə getdi. 
Ancaq ağıllı CanvanĢirin erməni sərkə rdəsi
2
ilə ittifaq bağlayaraq onu 
yenidən Yunan qeysərinə tabe olmaq yo lunu çəkirdi, o, Yunan hö kü mdarına
belə bir mə ktub yazmıĢdı. (s. 141-144).