Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
sərhəddini  müəyyənləşdirmək  üçün  bu  cür  tədqiqatların 
əhəmiyyəti  böyükdür.  Biz  belə  bir  fikirlə  razılaşırıq  ki,  yalnız 
o  toponimləri  başqa  dil  toponimləri  adlandırmaq  olar  ki, 
onların yaranmasında iştirak edən bütün vahidlər kənar dilə  aid 
edilsin.  Əgər  toponimin  tərkibində  Azərbaycan  dilinin  öz 
sözləri  və  ya  əvvəllər  alınmış  və  mənimsənilmiş  sözlər, 
Azərbaycan  dilinin  qrammatik  formaları  iştirak  edirsə,  onları 
Azərbaycan toponimləri  sırasına daxil  etmək lazımdır.
Tat  dilində  işlənən  şəxs  adları  da  müəyyən  sistem  təşkil 
edir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  dilin  antroponimlər 
sistemində 
Azərbaycan 
dilindən 
alınmalar, 
eləcə 
də, 
Azərbaycan  dili  vasitəsi  ilə  alınma  adlar  daha  çoxdur.  Şəxs 
adları, 
əsasən,  iranmənşəlidir  (
Y o v ə r , 
G ü lzo r, 
G iilşə n , 
G ü ls ü m ).
 
Dildə  ərəb  mənşəli  adlar 
{M ə n su r,  N a y ilə ,  R o s im , 
S e fu llo
 
və  s.)  da  az  deyil.  Şəxs  adları  quruluşca  sadə,  düzəltmə 
və  mürəkkəb  sözlər  olur.  Sadə  şəxs  adları: 
Ə h əd,  O k i f   L o la , 
M o h ir
 
və  s.  2.  Düzəltmə  şəxs  adları: 
H is n iy ə ,  M ih b o r a
 
və  s.  3. 
Mürəkkəb  şəxs adları: 
Ə lia ğ a ,  A lla h y o r ,  A ğ a b o ji,  Ş o b ik ə
 
və  s.
Tat  dilinin  etnoqrafik leksikası.
Tat  dilinin  etnoqrafik  terminləri  sırasında  yemək  və 
xörək  adları 
(п и п
 
«çörək», 
n im ik
 
«duz» 
ö ü
 
«su», 
ş ir
 
«süd», 
ş ir ə v o
 
«südlü  sıyıq», 
v ü r ü
 
«umac», 
q u r  q u t
 
«qovrulmuş 
yarma», 
tü v ə lo s
 
«quymaq», 
s iy ə  
h ə lv a
 
«qara  halva» 
(səmənidən  hazırlanır), 
ta r a   h ə lv a
 
«un  halvası», 
d u ğ
 
«ayran», 
d u v a v o
 
«dovğa», 
h ə s i
 
«əriştə», 
k o la n u n
 
«göyərtidən 
hazırlanmış  çörək», 
d a r u n g ə r g i
 
«zoğal  qurusundan hazırlanmış 
qiymə», 
r u ğ a n a n u n
 
«fəsəli», 
x o y ə k ə r g
 
«yumurta», 
x o y ə g in ə  
«şirin  qayğanaq», 
s ə r ə p ö
 
«xaş»  (baş-ayaq), 
a ş   f u t o l ı
 
«əvəlik 
aşı», 
q ilin p iy o z
 
«kartof-soğan  qızartması», 
n ıın   ta r i
 
«kartof 
supu», 
h ə lis ə
 
«ətli  hədik», 
m ix lə m ə
 
«qayğanaq»  və  s.  paltar,
211

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
ayaqqabı  və  parça  adları:  (
şe
 
«köynək», 
r u   ş e y
 
«üst  köynəyi», 
z ir   ş e y
 
«alt  köynəyi», 
z ir   ş a lv a r
 
«alt  şalvarı», 
o s tin
 
«köynəyin 
qolu», 
p iis tin
 
«şuba», 
k is ə
 
«cib», 
ç a r ş ö
 
«çarşab», 
ç a x ş iir  
«corab», 
o la t
 
«paltar», 
lə ç ə y
 
«ləçək», 
ş a lv o r
 
«şalvar», 
ç it
 
«çit 
parça», 
k iilm a x m a r
 
«gülməxmər», 
q e y iş
 
«qayış,  toqqa», 
p a l t o k  
«palto», 
d ə s m o l
 
«dəsmal», 
s ə d ə f
 
«düymə»),  məişətdə  istifadə 
olunan  əşyalar  və  qab-qacaq  adları:  (
b ilm ə
 
«boşqab», 
b ə s ti 
«güyüm», 
s a t ı l
 
«mis  su  qabı», 
q a q a la
 
«saxsı  banka», 
l ə i f  
«yorğan», 
n o lin
 
«döşək», 
a b g ə r d u n
 
«abgərdən», 
n ə ə lb ə k i 
«nəlbəki», 
m ə ş tə fə
 
«aftafa», 
a ş p ə lö
 
«aşsüzən», 
ə r  s in
 
«ərsin», 
is tik o n
 
«stəkan», 
q ə m  ə ti
 
«ət  baltası»,  müqayisə  et:  azərb. 
q ə m ə lti
 
«böyük  çörək  bıçağı», 
k o r d a
 
«bıçaq», 
q e y ç i
 
«qayçı», 
q a ş u ğ
 
«qaşıq», 
q a ç q ın ı
 
«qazan», 
b o lts
 
«balış,  yastıq», 
x o liııç ə  
«xalça», 
m iz
 
«stol», 
ııs tııl
 
«stul», 
q ə n d o b
 
«qəndqabı», 
q ə fə d o n  
«çaynik», 
d ə m k e ş
 
«dəmkeş», 
b is g
 
«kabab  şişi», 
k ir s in
 
«kətil» 
xüsusi  yer  tutur.  Etnoqrafiyaya  aid  bu  terminlərin  bəzilərinin 
izahı vacibdir.
Ş.Musayev  yazılı  abidələrdə  klassiklərimizin  əsərlərində 
etnoqrafiyaya  aid  terminlərin  işləndiyini  qeyd  etmiş  və 
nümunələr  vermişdir.  Bu  nümunələr  arasında  tat  dilində 
istifadə edilən ümumiran mənşəli terminlər də var (111,  46).
L oşbəbər 
«üstündə  xəmir  yaymaq  üçün  taxta»,  «yayan». 
Əsasən,  Bakı  dialektində  işlənir.  Abşeron  ləhcəsində  bu  sözə 
x ə m o b ə r
 
şəklində  işlənir.  Sarə 
x ə m o v ə r ə
 
avard  ləreymu.  «Sara 
y a y a m
 
bizə gətirdi».
Sənət  sahələrində  hazırlanan  əşyaların  məişətdə  istifadə 
olunması 
onların  adlarını  bildirən 
sözlərin  etnoqrafik 
leksikanın  vahidləri  kimi  araşdırılmasına  da  imkan  verir  (105, 
29).
K ündəgir 
«xəmir  kündələyən»  (Naxçıvan).  Bu  söz  iki 
tərkib  hissəsindən  ibarətdir: 
k iin d ə   +  g ir   { g ir ifta r ı//g ir iftə n  
felindən) və  s.
212

---