Azərbaycan

133 
 
Diaqram 8-4 Benefisiarların ümumi bölgüsü ÜSY-nin üstünlük təĢkil etdiyini göstərir 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
All social protection
All social insurance
All social assistance
Disability related
Children related
TSA
Other
 
Mənbə: YSQS, 2008-ci il. 
 
 
8.16
 
Digər  sosial transferlərin paylanması  yoxsullara  daha  az  istiqamətlənmişdir  ki,  bunlardan  da 
uşaqlar üçün olan müavinətlər və digər sosial yardım (o cümlədən, sosial pensiya) proqramları digər 
müavinətlərdən  daha  yaxşı  icra  olunur.  Digər  transferlərə  nisbətən,  yalnız  mənfi,  lakin  ən  aĢağı 
təmərküzləĢmə indeksinə malik olan pensiyaların yoxsullara istiqamətlənməsi orta səviyyədədir (0.1720). 
Sosial yardım almazdan əvvəlki ən aĢağı kvintil uĢaqlar üçün müavinətlərə ayrılan vəsaitlərin 42 faizini 
əldə edir. Pensiyaların paylanmasına gəlincə, müvafiq ən aĢağı kvintilin payı 32 və 52 faizdir. Artıq izah 
edildiyi  kimi,  pensiyaların  yoxsullara  istiqamətlənən  bölgüsü  əsasən  baza  pensiyası  vasitəsilə  idarə 
olunur. 
 
8.17
 
Azərbaycanda  vəsaitlərin  qiymətləndirilməsi  proqramı  olan  ÜSY  həm  inkişaf  etmiş,  həm  də 
inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  oxşar  proqramları  ilə  müqayisədə  yaxşı  icra  edilir  (Diaqram  8-6). 
Ölkələrin  çoxunda  vəsaitlərin  qiymətləndirilməsi  üzrə  proqramların  geniĢ  yayılmıĢ  zəif  icrasına 
baxmayaraq,  bu,  belədir.  Əksər  hallarda  yoxsullara  ünvanlanmaq  baxımından  vəsaitlərin 
qiymətləndirilməsi  üzrə  əvəzedici  proqramlar  vəsaitlərin  qiymətləndirilməsi  üzrə  proqramlardan  üstün 
tutulur.  Vəsaitlərin  qiymətləndirilməsi  təkcə  gizlədilən  gəlir  və  təsdiqi  çətin  olan  kənd  təsərrüfatı 
istehsalından gəlir və köçürmələr kimi digər gəlirlər səbəbindən yüksək sızma  yaratdığı üçün deyil, bir 
çox səbəblərdən tənqid edilir. 
 
 
Bütün sosial müdafiə 
Bütün sosial sığorta 
Bütün sosial yardım 
Əlillər üçün 
UĢaqlar üçün 
ÜSY 
Digər 

---

134 
 
Diaqram 8-5 ÜSY-nin ünvanlılığının dəqiqliyi – Beynəlxalq müqayisə 
 
Mənbə: Azərbaycan YSQS, 2008-ci il; AMA Ev təsərrüfatları müayinəsinin məlumat bazası 
 
8.18
 
Sosial  transferlərin  yoxsullara  istiqamətlənmiş  bölgüsü  onları  yoxsullar  üçün  yaşayış 
vasitələrinin mühüm mənbəyinə çevirir. Sosial transferlər Azərbaycanda əhalinin, xüsusilə də yoxsul və 
həssas  əhalinin  mühüm  gəlir  mənbəyidir.  Cədvəl  8-2-də  verilmiĢ  məlumatlardan  göründüyü  kimi,  onlar 
ən aĢağı 20 faiz əhalinin gəlirinin 45 faizini təĢkil edir. Bu nisbət hətta varlılar üçün də nisbətən yüksək 
olur,  ən  yuxarı  istehlak  kvintilində  bildirilən  gəlirin  dörddə  birini  təĢkil  edir.  ÜSY  ən  yoxsul  20  faizin 
gəlirinin  yarıdan  çoxunu  təĢkil  edir  və  beləliklə  də  cəmiyyətin  ən  yoxsul  təbəqələri  üçün  ÜSY-nin 
vacibliyi  diqqətə  çarpır.  Ġstehlak  baxımından,  ÜSY  müavinətləri  ÜSY  benefisiarlarının  ən  yoxsul  10 
faizinin istehlak xərclərinin təqribən 55 faizini və ən aĢağı 20 faizin isə istehlak xərclərinin təqribən 50 
faizini təĢkil edir. 
 
Cədvəl 8-2 Sosial transferlərin ev təsərrüfatı gəlirlərindəki payı 
 
Gəlir Kvintilləri 
Gəlir mənbələri 
(faizlə) 
K1 = Ən 
yoxsul 20 % 
K2 
K3 
K4 
K5 = Ən varlı 
20 % 
Məşğulluqdan gəlir 
48.9
 
67.2
 
77.4
 
84.8
 
90.3
 
Əmək haqqından gəlir 
27.3
 
44.7
 
50.2
 
53.9
 
45.5
 
Kənd təsərrüfatından gəlir 
13.3
 
15.9
 
18.1
 
21.4
 
35.9
 
Fermadan kənarda 
özünüməĢğulluq 
0.4
 
0.6
 
1.5
 
1.6
 
3.8
 
MəĢğulluqdan digər gəlir 
7.9
 
6.0
 
7.7
 
7.8
 
5.0
 
Köçürmələr 
7.4
 
4.6
 
2.6
 
2.6
 
2.0
 
Sosial transfer 
42.9
 
27.8
 
19.6
 
12.4
 
7.1
 
Əlilliyə görə müavinət 
9.4
 
4.6
 
3.3
 
2.2
 
1.2
 
Pensiya 
23.0
 
16.5
 
12.3
 
8.0
 
5.0
 
UĢaqlar üçün müavinət 
0.6
 
1.0
 
0.4
 
0.2
 
0.1
 

---

135 
 
ĠĢsizliyə görə müavinət 
0.2
 
0.2
 
0.0
 
0.0
 
0.0
 
Digər sosial transferlər 
7.5
 
3.5
 
2.3
 
1.4
 
0.7
 
ÜSY (yalnız benefisiarlar) 
49.6 
28.2 
28.2 
18.3 
8.4 
Mənbə: YSQS, 2008-ci il
     
 
E.
 
Sosial transferlərin yoxsulluğa təsiri 
 
8.19
 
Sosial transferlər olmasaydı Azərbaycanda yoxsulluq səviyyəsi daha yüksək ola bilərdi. Sosial 
transferlər  olmasaydı  ümumi  yoxsulluq  səviyyəsi  11  faiz  bəndi  qədər  arta  bilərdi:  10.8  faizdən  21.0 
faizədək  (100  faizdən  çox  artım);  yoxsulluğun  dərinliyi  iki  dəfədən  çox  arta  bilərdi  –  2.4  faizdən  7.2 
faizədək  –  yoxsulluğun  dərinliyi  isə  beĢ  dəfədən  çox  arta  bilərdi  –  0.7-dən  3.8-dək.  Sosial  transferlərin 
yoxsulluğun azaldılmasına təsiri vəsaitlərin səmərəli istifadəsini əks etdirir. 
 
8.20
 
Pensiyalar  yoxsulluğun  azaldılmasında  nəhəng  təsirə  malikdir.  Pensiya  ödəniĢləri  yoxsulluğu 
6.8  faiz  bəndi  aĢağı  saldığı  halda,  sosial  yardım  proqramları  4.6  faiz  bəndi  azaldır.  Lakin  ÜSY  həyata 
keçirilməyə baĢladığı zaman daha çox ailəni əhatə etsəydi və ona daha çox vəsait ayrılsaydı, onun təsiri 
daha artıq ola bilərdi. Sosial yardım yoxsulluğun azaldılmasında pensiyalardan daha effektivdir. 
 
8.21
 
Sonda  qeyd edək  ki,  sosial  transferlər  olmasaydı  bərabərsizlik  daha  yüksək  ola  bilərdi.  Sosial 
transferlər ev  təsərrüfatlarının  istehlakından  çıxarıldığı  halda  adambaĢına istehlak  üzrə  Cini  əmsalı  31.0 
faizdən 34.65 faizə yüksəlir (15 faizlik artım). Pensiyalar olmadığı halda o, 33.5-ə qədər yüksələ bilərdi, 
lakin təkcə sosial yardım olmadığı halda o, 32.8 təĢkil edərdi. 
 
 
F.
 
Nəticələr və tövsiyələr 
 
8.22
 
Azərbaycanda  sosial  transferlər  sistemi  yoxsulluğun  azaldılması  baxımından  son  dərəcə 
vacibdir.  Sosial transferlər  olmasaydı  ümumi  yoxsulluq  səviyyəsi  az  qala  60 faiz  arta  və  yoxsulluq  çox 
dərin və kəskin ola bilərdi. 
 
8.23
 
Yoxsulluğun  azaldılmasının  yaxşı  həyata  keçirilməsi  Azərbaycanın  sosial  transferlərə  sərf 
etdiyi  məhdud  vəsaitlərin  effektiv  istifadəsini  göstərir:  2008-ci  ildə  ÜDM-in  4.8  faizi.  ÜDM-in  sosial 
transferlərə  sərf  olunan  hər  bir  faizi  müqabilində  yoxsulluq  səviyyəsi  2.5  faiz  bəndi  aĢağı  düĢür, 
yoxsulluğun dərinliyi 1.3 bənd, yoxsulluğun kəskinliyi isə 0.9 bənd azalır. 
 
8.24
 
Pensiyalar  ən  geniş  proqram  kimi  (2008-ci  ildə  ÜDM-in  4.0  faizi,  yaxud  bütün  sosial 
transferlərə sərf olunan xərcin 85 faizi), sosial transferlərin yoxsulluğun azaldılmasında rolunun əsas 
hissəsini daşıyır. ÜSY də yoxsulluğun azaldılmasına töhfə verir, lakin proqramın ölçüsünün kiçik olması 
(2008-ci  ildə  ÜDM-in  0.36  faizi  –  sosial  transferlərə  sərf  olunan  ümumi  xərcin  cəmi  7.5  faizi  – 
yoxsulların  cəmi  12.4  faizini  əhatə  etməsi)  səbəbindən  onun  təsiri  xeyli  azdır.  Lakin  onun  büdcəsinə 
gəlincə,  ÜSY  yoxsulluğun  azaldılmasında  pensiyalardan  daha  yaxĢı  rol  oynayır;  ÜDM-in  ÜSY-yə  sərf 
olunan hər bir faizi müqabilində yoxsulluq səviyyəsi 2.8 faiz bəndi aĢağı düĢür ki, pensiyalar üçün bu, 2.0 
bənd təĢkil edir. 
 
8.25
 
Azərbaycanda ÜSY proqramı oxşar proqramlardan daha yaxşı icra olunursa da, son zamanlar 
benefisiarların  sayının  artırılmasına  baxmayaraq,  onun  əhatə  dairəsi  məhduddur.  ÜSY 
benefisiarlarının  yetmiĢ  faizi  ÜSY-dən  əvvəl  yoxsul  olanlardır  ki,  bu  da  qəbul  edilə  bilən  30  faizlik 
daxiletmə xətasını əks etdirir. ÜSY-yə sərf olunan bütün vəsaitlərin demək olar ki, üçdə ikisini ÜSY-dən 
əvvəlki istehlakına görə sıralanmıĢ əhalinin ən aĢağı 20 faizi alır. Lakin proqram özünün cəmi 10 faizlik 
hədəf  qrupunu,  yəni  kəskin  yoxsul  əhalini  əhatə  edir.  Əhatə  dairəsinin  aĢağı  olması,  əsasən,  ÜSY-yə 
ayrılan vəsaitlərin məhdudluğundan irəli gəlir. Əgər ÜSY-nin əhatə dairəsinin 2008-ci ilin yazından bəri 

---